Ανάλυση: Ο Λουκίνο Βισκόντι επανεγγράφει την Ηλέκτρα

Published: 1 May 2020, 14:07

Στο MOVE IT εξετάζουμε ταινίες του πρόσφατου (ή όχι και τόσο) παρελθόντος, υπό ένα διαφορετικό οπτικό πρίσμα και αποκρυπτογραφούμε την εικονολογία του φιλμ.  Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Γιώργος Αραμπατζής, περνάει από το μικροσκόπιό του αυτή την φορά, την ταινία "Σάντρα" του Λουκίνο Βισκόντι

<a href="/en/apopseis-arthra/analysi-pateras-kai-gios-stin-lampsi-toy-kioymprik/63238">Ανάλυση: Πατέρας και γιος στην Λάμψη του Κιούμπρικ</a>ΣΧΕΤΙΚΑΑνάλυση: Πατέρας και γιος στην Λάμψη του Κιούμπρικ

Η ταινία "Σάντρα" ή, κατά τον ιταλικό τίτλο, "Τα αόριστα αστέρια της άρκτου" (1965) δεν είναι ούτε η πιο φημισμένη ούτε η καλύτερη, πιθανώς, ταινία του Λουκίνο Βισκόντι. Η υπόθεσή της έχει ως εξής: η Σάντρα κόρη μεγαλοαστικής, εβραϊκής οικογένειας της Ιταλίας επιστρέφει με τον αμερικάνο σύζυγό της στην μικρή πόλη της καταγωγής της και στον πατρικό πύργο. Αναμένεται η αποκάλυψη μιας προτομής και μιας αναμνηστικής πλάκας προς τιμή του πατέρα της, σημαντικής προσωπικότητας που χάθηκε στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Η μητέρα της ζει, έχει ξαναπαντρευτεί και παρουσιάζεται με ασταθή συμπεριφορά. Εμφανίζεται ο αδελφός της Τζιάννι, νέος άνδρας, γοητευτικός και με αυτοκαταστροφικές τάσεις. Η Σάντρα και ο Τζιάννι είχαν μια πολύ στενή σχέση κατά την παιδική και εφηβική ηλικία τους, διατηρώντας εξ άλλου την πεποίθηση ότι ο δεύτερος σύζυγος της μητέρας τους έπαιξε κάποιο κεντρικό ρόλο στην κατάδοση και το χαμό του πατέρα τους. Στην πόλη, από την άλλη, κυκλοφορεί η φήμη ότι η σχέση τους κάλυπτε περισσότερα από την απλή, αδελφική αγάπη. Ο Τζιάννι δείχνει στην Σάντρα ένα μυθιστόρημά του που δικαιολογεί τις φήμες και ζητεί την πραγματοποίηση των εφηβικών αισθημάτων, αίτημα που η γυναίκα αποκρούει αμέσως με βδελυγμία. Ο αμερικανός σύζυγος, υπό το βάρος της καταθλιπτικής ατμόσφαιρας, φεύγει με την υπόσχεση ότι θα περιμένει την Σάντρα να πάει κοντά του. Στο τέλος της ταινίας, η τελετή των δημοτικών αρχών προς τιμή του πατέρα συμπίπτει με την αυτοκτονία του Τζιάννι. 

Η ταινία, βέβαια, αποτελεί μια επανεγγραφή της τραγωδίας "Ηλέκτρα". Ο πύργος του δράματος είναι η αλληγορία της ίδιας της ουσίας της υποψίας: είναι κανείς καχύποπτος κυρίως απέναντι στον διπλανό του και αφήνει να δρουν ανενόχλητες και ανυποψίαστες οι άλλες δυνάμεις, αυτές που είναι όντως καθοριστικές για τη ζωή του, πολλές από τις οποίες, μάλιστα, κινούνται εντός του. Ο ιταλικός τίτλος της ταινίας (Vaghe stelle dell'Orsa) προέρχεται από ποίημα του Τζάκομο Λεοπάρντι με τίτλο "Οι αναμνήσεις" το οποίο έχει κάπως έτσι (σε δική μου, χρηστική, υποθέτω, μετάφραση):

Αόριστα αστέρια της Άρκτου, δεν πίστευα

ότι θα επέστρεφα πάλι να σας θωρήσω

πως αστράφτετε στον κήπο του πατέρα μου

και να στοχασθώ μπροστά σας από το παράθυρο

αυτού του οίκου όπου έζησα παιδί

και όπου είδα το τέλος της χαράς μου.

Η ταινία μπορεί να ολίσθαινε προς το μελόδραμα αν δε υπήρχε μια καίρια διαφορά: το μυθιστόρημα του Τζιάννι παραδίδεται στις φλόγες θυμίζοντας κάποιες παλαιότερες μαζικές πυρπολήσεις βιβλίων που είχαν κριθεί μη συμβατά με το κυρίαρχο πνεύμα. Μπορεί το βιβλίο να έθετε την οικογένεια της Σάντρα και του Τζιάννι σε δύσκολη θέση, μπορεί να έδινε τροφή στους εχθρούς της οικογένειας, μπορεί να μην ήταν πιστό στην αλήθεια, ωστόσο το κάψιμό του είναι ενδεικτικό μιας βασικής ασυμμετρίας. Τα γεγονότα που οδηγούν στον θάνατο του Τζιάννι βγαίνουν μέσα από την αναγκαστική συνέπεια των τραγικών πράξεων όπως θα έλεγε και ο Αριστοτέλης. Τούτο κάνει τον βίαιο θάνατό του να εμφανίζεται πιθανώς ως αυτονόητος ή και ως λογικός. Ωστόσο, δεν μπορεί να σωπάσει κανείς το αίσθημα ότι το πεπρωμένο του Τζιάννι ενέχει πολλά περισσότερα από μια δραματική επανόρθωση. Η ασυμμετρία μεταξύ της λογικής των πραγμάτων και του πεπρωμένου που πλήττει τους χαμένους της ζωής και του δράματος είναι που κάνει τον Βισκόντι να θέλει να ερευνά διεισδυτικά την πραγματικότητα με το φακό και το βλέμμα του και αποτελεί μόνιμο θέμα των ταινιών του.

Ο θάνατος του Τζιάννι δεν μπορεί να αποσυνδεθεί από το κάψιμο του χειρογράφου του μυθιστορήματός του. Κατά κάποιο τρόπο ο αφανισμός του έργου προλέγει και προκαθορίζει τον αφανισμό του δημιουργού. Η σειρά αυτή των γεγονότων ανατρέπει την αντίληψη του κοινού νου που θέλει το καλλιτεχνικό δημιούργημα να έπεται του δημιουργού. Μεταβάλλεται έτσι, κάπως, η αξιωματική των ιδεών μας περί τέχνης – δεν είναι τα θέματα της τραγωδίας, άραγε, αιώνια αρχέτυπα της έκφρασης που υπερβαίνουν τις καλλιτεχνικές ατομικότητες; Θέλουμε να πιστεύουμε ότι οι θεσμοί μας είναι ανεξάρτητοι από τη δραματική λογική (ένας γάλλος στοχαστής, ο René Girard, έχει την ακριβώς αντίθετη άποψη). Τ'αστέρια μόνο μπορούν να κοιτάζουν αδιάφορα την ανθρώπινη τραγωδία από ψηλά και, όπως λέει κάποιος, να στέκουν ψυχρά και υπεροπτικά, σίγουρα για την τελική επικράτησή τους. Η επανεγγραφή της αρχαίας τραγωδίας από τον Λουκίνο Βισκόντι θέτει υπό αίρεση τις βεβαιότητές μας στις οποίες παραμένουμε προσκολλημένοι με δυσεξήγητη, ίσως, εμμονή και καταδεικνύει την διάρκεια κάποιων αρχετύπων τα οποία τώρα, όπως και στο παρελθόν, αποτελούν βασικά υλικά και της σκέψης και της τέχνης.

Γιώργος Αραμπατζής

Ο Γιώργος Αραμπατζής είναι Αναπληρωτής Καθηγητής στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ασχολείται με την εικονολογία και έχει δημοσιεύσει βιβλία και άρθρα για τον κινηματογράφο.

Πρώτη δημοσίευση: 1 May 2020, 14:07
Ενημέρωση: 1 May 2020, 14:08

ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΝΕΑ

BOX OFFICE

Ταινία
4ημέρο
Baghead, από την Spentzos Baghead, από την Spentzos