Ανάλυση: «Τα παιδιά του παραδείσου». Κινηματογράφος και μυθιστόρημα

Στο MOVE IT εξετάζουμε ταινίες του πρόσφατου (ή όχι και τόσο) παρελθόντος, υπό ένα διαφορετικό οπτικό πρίσμα και αποκρυπτογραφούμε την εικονολογία του φιλμ.  Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Γιώργος Αραμπατζής, περνάει από το μικροσκόπιό του αυτή την φορά, "Τα παιδιά του παραδείσου", του Μαρσέλ Καρνέ.

ΣΧΕΤΙΚΑΑνάλυση - Vertigo: το σύμβολο της σπείρας

Το έργο και η υστεροφημία του Γάλλου σκηνοθέτη Μαρσέλ Καρνέ (1906-1996) δεν έμειναν αλώβητα από τις κριτικές επιθέσεις της Νουβέλ Βαγκ, κάτι που οφειλόταν και στο φιλμ του Les tricheurs (1958), που θεωρήθηκε ψευδεπίγραφο ως προς την απεικόνιση της μεταπολεμικής Γαλλικής νεολαίας. Οι κριτικοί της Νουβέλ Βαγκ επιτέθηκαν στους εκπροσώπους του «κινηματογράφου του μπαμπά», του κινηματογράφου, δηλαδή, της προηγούμενης γενιάς, βαρετού και παρωχημένου από ιδεολογική σκοπιά. Ωστόσο, τις δεκαετίες 1930 και 1940, ο Καρνέ κόσμησε αναμφίβολα το Γαλλικό σινεμά με ταινίες σταθμούς.

Το αριστούργημά του είναι, χωρίς αμφιβολία, τα «Παιδιά του παραδείσου» (Les enfants du paradis, 1945) σε σενάριο του μεγάλου ποιητή Ζακ Πρεβέρ και σε δυο εποχές. Το έργο θεωρείται απολύτως αντιπροσωπευτικό ενός κινηματογραφικού ποιητικού ρεαλισμού, όμως ταυτόχρονα μπορεί να γίνει αντιληπτό ως ένα είδος μυθιστορήματος-ποταμού, εκφρασμένου σε φιλμική γλώσσα. Μια ομάδα χαρακτήρων εμφανίζεται να δρα και να παθαίνει, να ερωτεύεται και να μάχεται, να ζει και να καταστρέφεται. Όλα αυτά στο Παρίσι της δεκαετίας του 1830, σε μια πρωτεύουσα του πλούτου και της φτώχιας, της εξουσίας και της αθλιότητας. Τα παιδιά του παραδείσου, εξ άλλου, δεν είναι παρά οι φτωχοί θεατές των θεάτρων, αυτοί που παρακολουθούν από τα πιο ψηλά, τα πιο απομακρυσμένα από τη σκηνή και τα πιο φτηνά θεωρεία, είναι δηλαδή τα παιδιά της γαλαρίας όπως θα λέγαμε σήμερα.

Η ταινία αποτελεί ένα ευφυές άθροισμα (summa) των αισθητικών τρόπων σε μια πρωτεύουσα της Ευρώπης που έχει περάσει από πολιτικές και κοινωνικές αναταραχές και συνιστά τον τόπο μιας πρωτοπορίας του πνεύματος. Παντομίμα, τραγούδι, μελόδραμα, θέατρο για τις μάζες, αφήγηση μυστηρίου, ερωτική περιπέτεια, κοινωνική αφήγηση, αστυνομική περιπέτεια, κ.ά. παρόμοια, συνθέτουν το εκτεταμένο ψηφιδωτό της ταινίας. Στο φόντο αυτής της επικής σύνθεσης γινόμαστε μάρτυρες της μεταμόρφωσης του λαού σε κοινό που διαμορφώνεται, συγκινείται και ενθουσιάζεται με τις διάφορες αυτές μορφές αναπαράστασης. Παρά τον κλασικό χαρακτήρα της, λοιπόν, η ταινία αγγίζει ένα σημαντικό θέμα της νεωτερικότητας, αυτό της γένεσης και ανάπτυξης του σύγχρονου θεάματος.

Η αισθητική μορφή, ωστόσο, με την οποία περισσότερο αντιστοιχίζεται το φιλμ του Καρνέ είναι το μυθιστόρημα. Η εκφραστική ποικιλία της ταινίας είναι ανάλογη προς το κυρίαρχο χαρακτηριστικό του μυθιστορήματος σύμφωνα με τον θεωρητικό του, τον Μιχαήλ Μπαχτίν. Το χαρακτηριστικό αυτό είναι η πολυφωνία: το μυθιστορηματικό είδος ενέχει τη σύνθεση πολλαπλών τεχνικών, οπτικών γωνιών, εκφραστικών τρόπων, ακόμη και φωνών – συμπεριφορών των ηρώων ή του αφηγητή. Το μυθιστόρημα, έτσι, παραδειγματίζει μια στάση ανοχής και συμπερίληψης απέναντι σε ανεξάρτητες μεταξύ τους και έγκυρες μορφές αισθητικής απόδοσης και επιτέλεσης. Από την άποψη αυτή, τα «Παιδιά του παραδείσου» ενέχουν μια πρωτοποριακή και αρχετυπική συνάμα θέση όσον αφορά στις σχέσεις κινηματογράφου και μυθιστορήματος.

Γιώργος Αραμπατζής

Ο Γιώργος Αραμπατζής είναι Καθηγητής στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και ΣΕΠ (ΕΑΠ). Ασχολείται με την εικονολογία και έχει δημοσιεύσει βιβλία και άρθρα για τον κινηματογράφο.