Ανάλυση: Ο «Αντρέι Ρουμπλιώφ» και η γένεση των ονομάτων

Στο MOVE IT εξετάζουμε ταινίες του πρόσφατου (ή όχι και τόσο) παρελθόντος, υπό ένα διαφορετικό οπτικό πρίσμα και αποκρυπτογραφούμε την εικονολογία του φιλμ.  Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Γιώργος Αραμπατζής, περνάει από το μικροσκόπιό του αυτή την φορά, το "Αντρέι Ρουμπλιώφ" του Αντρέι Ταρκόφσκι

ΣΧΕΤΙΚΑΑνάλυση: «Ψυχώ». Αναλογία και Χώρος

Χωρίς αμφιβολία, η ταινία του Αντρέι Ταρκόφσκι «Αντρέι Ρουμπλιώφ» (1966) είναι ένα από τα αριστουργήματα  που είδαν το φως προς το τέλος του 20ού αιώνα. Είναι η δημιουργία ενός μεγάλου σκηνοθέτη, ενός σπάνιου πνεύματος με αισθητική αντίληψη και νοητική δύναμη πραγματικά αξιοθαύμαστες. Το ίδιο το έργο εκπέμπει μια σπάνια ακτινοβολία η οποία δεν μπορεί να αφήσει σε ησυχία, μετά τη θέαση, εκείνον τον θεατή που έχει τη διάθεση να κατανοήσει όσα είδε και τον συγκίνησαν. Όμως, αυτή η κατανοητική ορμή οδηγείται συχνά σε αδιέξοδο και οι θεατές καλής προαίρεσης  καταλήγουν σε μια κάποια σύγχυση. Υπάρχουν, ωστόσο, κάποιες παρατηρήσεις που μπορούν να γίνουν και οι οποίες, αν και δεν εξαντλούν τις κατανοητικές δυνατότητες απέναντι στην ταινία, όμως βοηθούν στην επίτευξη μιας κάποιας προσέγγισης.

Είναι αναμφίβολο ότι το έργο σημαδεύεται από τον χρόνο παραγωγής του που δεν είναι άλλος από την προτελευταία φάση της ιστορικής ύπαρξης της ΕΣΣΔ. Είναι η εποχή που ο σοβιετικός κινηματογράφος έχει εισέλθει στην εποχή της μεγαλύτερης αμηχανίας του. Απέναντι σε αυτό το κλίμα σχετικού παραγωγικού αδιεξόδου ο «Αντρέι Ρουμπλιώφ» εκπλήσσει με ένα περίεργο κράμα επιστροφής στο ρωσικό υψηλό πνεύμα, στον θρησκευτικό μυστικισμό, στην καλλιτεχνική αμφισημία η οποία αντιπαρατίθεται στις ιδεολογικές καταδηλώσεις. Ακόμη περισσότερο, η υπερβατική ατμόσφαιρα της ταινίας μοιάζει να συγκρούεται με τις απόψεις που θέλουν μια αισθητική παραγωγή να είναι η απλή αντανάκλαση ενός κοινωνικο-ιστορικού περιβάλλοντος. Ταυτόχρονα, όμως, τίθεται εδώ ένας βαθύς αναστοχασμός γύρω από τις σχέσεις του καλλιτέχνη με την κοινωνία εντός της οποίας αυτή/αυτός δραστηριοποιείται.

Δεν μπορεί να αρνηθεί κανείς ότι ο Ταρκόφσκι έχει επηρεαστεί σε μεγάλο βαθμό από τον αισθητικό ασκητισμό του Ίνγκμαρ Μπέργκμαν. Αν και πλούσια σχετικά παραγωγή, ο «Αντρέι Ρουμπλιώφ» παραπέμπει ευθέως στο περίκλειστο σύμπαν του Σουηδού δημιουργού και στους ήρωές του που αναλώνονται σε εσωτερικές διαμάχες οι οποίες υπερβαίνουν κατά πολύ την απλή αντίληψή τους ως ψυχολογικές διαταραχές. Στην πραγματικότητα, ο προβληματισμός που δεν καταλαγιάζει στους μπεργκμανικούς ήρωες δεν μπορεί να κατονομαστεί. Αν προχωρήσει κάποιος σε μια γενικότερη θεώρηση της κινηματογραφικής αισθητικής στην εποχή μας, θα αισθανθεί πιθανώς κάποια θλίψη για την απουσία του μπεργκμανικού ασκητισμού από τη σύγχρονη παραγωγή η οποία καταναλώνεται στη χολυγουντιανή αντίληψη περί κινηματογράφου ή σε κάποιον νατουραλισμό με μια πιο κριτική διάθεση. Όμως ούτε η μια ούτε η άλλη κατεύθυνση μοιάζει να ολοκληρώνονται αισθητικά.

Ο «Αντρέι Ρουμπλιώφ» όπως και ο Μπέργκμαν εντάσσονται στον μοντερνιστικό αισθητικό ηρωισμό. Η “σύγχυση” που προκαλεί η ταινία του Ταρκόφσκι δείχνει ότι το πραγματικό υλικό της αισθητικής εργασίας του δημιουργού της είναι ο νους και η ευαισθησία του θεατή της. Με ιδιαίτερη ένταση το έργο αντιμάχεται τα συνήθη ονόματα που οι θεατές δίνουν στα φιλμ ως αντικείμενα διασκέδασης και τα οποία γενικώς πλαισώνονται από τις προσδιοριστικές δυνάμεις των κινηματογραφικών ειδών. Αλλά αυτός ο αποφατισμός περί των ονομάτων και η πνευματική περιέργεια που έτσι προκαλείται οδηγούν στην παρατήρηση της διαδικασίας εκείνης που θα μπορούσε να αποκληθεί γένεση των ονομάτων. Πράγματι, η αισθητική αμφισημία ενέχει τεράστιες δυνατότητες ως προς την παραγωγή ονομάτων που έρχονται να περιγράψουν αυτό που δεν εξαντλείται στο σύνηθες και το δοσμένο.

Γιώργος Αραμπατζής

Ο Γιώργος Αραμπατζής είναι Καθηγητής στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και ΣΕΠ (ΕΑΠ). Ασχολείται με την εικονολογία και έχει δημοσιεύσει βιβλία και άρθρα για τον κινηματογράφο.