Ανάλυση: Παραμύθι, μυθιστόρημα, κινηματογράφος

Στο MOVE IT εξετάζουμε ταινίες του πρόσφατου (ή όχι και τόσο) παρελθόντος, υπό ένα διαφορετικό οπτικό πρίσμα και αποκρυπτογραφούμε την εικονολογία του φιλμ.  Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Γιώργος Αραμπατζής, περνάει από το μικροσκόπιό του αυτή την φορά, την διακριτικότητα με την οποία ο κινηματογράφος του δημιουργού καταγράφει το "τραύμα" του ήρωα σε σύγκριση με το χολλυγουντιανό δράμα.

ΣΧΕΤΙΚΑΑνάλυση: Πατέρας και γιος στην Λάμψη του Κιούμπρικ

Στα παραμύθια, ο ήρωας υφίσταται μια αρχική μείωση, μια προσβολή, την οποία, σε όλο το υπόλοιπο της αφήγησης, αγωνίζεται να εκδικηθεί, ώστε να αποκαταστήσει την ακεραιότητά του χάρη και στη βοήθεια ενός ισχυρού φίλου (π.χ. μάγος) και σε αναζήτηση ενός ιδανικού αντικειμένου της επιθυμίας του (π.χ. πριγκίπισσα). Μπορεί η θεολογία ή η φιλοσοφία να έχουν επιφυλάξεις για την οντολογική υπόσταση του κακού, στο παραμύθι, όμως, ο κακός αντίπαλος του ήρωα έχει και υπόσταση και ρόλο. Το βασικό αυτό σχήμα επαναλαμβάνει και ο χολλυγουντιανός κινηματογράφος, προεκτείνοντάς το στον χώρο του μελοδράματος και του θεάματος. Ο Μπάτμαν, για παράδειγμα, έχει χάσει τους γονείς του από έναν κακό (μελόδραμα) και, ταυτόχρονα, υφίσταται την επίθεση του κακού αντιπάλου με τις γνωστές σκηνές δράσης (θέαμα), μέχρις ότου ο κακός, με πολύ βολικό τρόπο, στο τέλος, να εξοντωθεί ολικά (εκτός αν σχεδιάζεται sequel της ταινίας, οπότε η εξόντωση είναι μερική).

Αμερικανός Φίλος

Ο άλλος κινηματογράφος, αυτός του δημιουργού, έχει κάποιους πιο διακριτικούς τρόπους να καταδείξει το "τραύμα" του ήρωα. Στο "Chinatown" του Ρόμαν Πολάνσκι, ο ήρωας (Τζακ Νίκολσον) τραυματίζεται από ένα γκάγκστερ στην μύτη και κυκλοφορεί στη συνέχεια της ταινίας με έναν επίδεσμο στο πρόσωπό του. Στον "Αμερικανό Φίλο" του Βιμ Βέντερς, ο ήρωας (Μπρούνο Γκαντζ) χτυπά από ατύχημα στο μέτωπο, μια επιπόλαιη πληγή, στην κεντρικής σημασίας σκηνή της δολοφονίας, που θα μεταβάλει εντελώς το περιεχόμενο της προσωπικότητάς του. Ο κινηματογράφος του δημιουργού βλέπει αλλιώς και σχολιάζει με τον δικό του τρόπο την ψυχολογία της αναπλήρωσης του θεατή και τη σχέση αυτού του τελευταίου με τον κινηματογράφο. Αυτός ο κινηματογράφος γνωρίζει ότι ο ήρωας δεν είναι σκέτο αντικείμενο της θέασης του κοινού αλλά πραγματικό τμήμα της ψυχολογικής του δραστηριότητάς και ξέρει, ακόμη, ότι τα τραύματα που καταφέρει στους ήρωες, παρόλο μικρά και επιπόλαια, αποτελούν μικρές ρήξεις της ταύτισης του θεατή με τον ήρωα, δηλαδή πραγματικά σχόλια επάνω στην αναπαραστατική δύναμη της εικόνας.

Πολύ χαρακτηριστικά, τον γκάγκστερ που τραυματίζει την μύτη του ήρωα στο "Chinatown" υποδύεται ο ίδιος ο σκηνοθέτης, ο Ρόμαν Πολάνσκι. Στην ταινία του Βέντερς, το τραύμα στο μέτωπο περιποιείται ο Jean Eustache, που είναι σημαντικός σκηνοθέτης ενός ψυχολογικού κινηματογράφου. Όλα αυτά, βέβαια, είναι εσωτερικά "παιχνίδια" που ξεφεύγουν από την μεταφυσική του παραμυθιού και παραπέμπουν στον σχολιαστικό, παρωδικό, σατιρικό γαλαξία του μοντέρνου μυθιστορήματος. Η γενεαλογική αυτή σχέση του κινηματογράφου με το μυθιστόρημα καταδεικνύεται από τον Σεργκέι Αϊζενστάιν στο κείμενό του για τη σχέση των ταινιών του D. W. Griffith με τα μυθιστορήματα του Τσαρλς Ντίκενς. Μια ταινία, για παράδειγμα, όπως το "Γκόσφορντ Παρκ" του Ρόμπερτ  Ώλτμαν δεν μπορεί να γίνει κατανοητή χωρίς την αντίληψη των εκφραστικών τρόπων του μυθιστορήματος.

Gosford Park

Σε κάθε περίπτωση, ο κινηματογράφος του δημιουργού αισθάνεται ελεύθερος να δανείζεται από τις μορφές του μοντέρνου μυθιστορήματος και να μην υποτάσσεται στον λογισμό μιας βιομηχανίας ονείρων. Με τον τρόπο αυτό, ανεπαίσθητα, εντάσσεται σε μια μακρά ιστορία αυτονόμησης των εικόνων από την λογοκρατία η οποία εκκινεί, τουλάχιστον, από την βυζαντινή εικονολογία και αποτελεί τμήμα ενός μεγάλου (κυρίως ευρωπαϊκού) διαλόγου για το γενικό περιεχόμενο της αυτονομίας.

Ο γερμανός φιλόσοφος Peter Sloterdijk υποστηρίζει ότι ο 21ος αιώνας θα χαρακτηρίζεται από μια κίνηση οπισθοχώρησης σε πολλά επίπεδα επειδή η σύγκριση με τις νέες μηχανές - πιο γρήγορες, πιο ευέλικτες, πιο αποτελεσματικές - έχει κάνει τον άνθρωπο να αισθάνεται μειονεκτικά και σε κίνδυνο,  ώστε να εκφράζει μια ανάγκη επιστροφής σε μια πλέον παραδοσιακή αντίληψη (σε αυτό που ο Nietzsche ονόμαζε κριτικά "ανθρώπινο, πολύ ανθρώπινο"). Άσχετα με το βάσιμο ή μη αυτής της θέσης, η σχέση των εικόνων με τις λέξεις εμφανίζεται ως ένα καίριο ζήτημα της ύστερης νεωτερικότητάς μας.

Γιώργος Αραμπατζής

Ο Γιώργος Αραμπατζής είναι Αναπληρωτής Καθηγητής στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ασχολείται με την εικονολογία και έχει δημοσιεύσει βιβλία και άρθρα για τον κινηματογράφο.