26ο ΦΝΘ: Ντοκιμαντέρ και τεχνητή νοημοσύνη

Με αφορμή τις καταιγιστικές εξελίξεις σε σχέση με τις εφαρμογές της Τεχνητής Νοημοσύνης στο χώρο της κινούμενης εικόνας, η Ένωση Ελληνικού Ντοκιμαντέρ, σε συνεργασία με το Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, διοργάνωσε συζήτηση με θέμα «Ντοκιμαντέρ και Τεχνητή Νοημοσύνη: Μια σχέση υπό διερεύνηση». Στη συζήτηση μίλησαν οι: Μανόλης Ανδριωτάκης, δημοσιογράφος και συγγραφέας, Γεωργία Κούτρικα, Διευθύντρια Ερευνών του Ινστιτούτου Πληροφοριακών Συστημάτων του Ερευνητικού Κέντρου «Αθηνά», Νικόλ Αλεξανδροπούλου, σκηνοθέτις και η Βικτώρια Βελλοπούλου, σκηνοθέτις. Τη συζήτηση συμπλήρωσαν με παρεμβάσεις τους οι: Απόστολος Καρακάσης, σκηνοθέτης, Πρόεδρος του Τμήματος Κινηματογράφου του ΑΠΘ, και Αργύρης Θέος, διευθυντής φωτογραφίας, εκπρόσωπος του Οργανισμού Συλλογικής Διαχείρισης Πνευματικών Δικαιωμάτων ΙΣΟΚΡΑΤΗΣ. Εκ μέρους της ΕΕΝ τη συζήτηση συντόνισε ο σκηνοθέτης Άγγελος Κοβότσος.

ΣΧΕΤΙΚΑ26o Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης: Αύξηση-ρεκόρ σε θεατές

Αρχικά τον λόγο πήρε η Βικτώρια Βελλοπούλου: «Όταν μιλάμε για ντοκιμαντέρ και ξεκινάμε να πειραματιστούμε –γιατί ακόμη είναι πολύ νωρίς για να χρησιμοποιήσουμε άλλη λέξη– με την Τεχνητή Νοημοσύνη, έχουμε μια προσωπική σύμβαση με τον θεατή, ένα προφορικό συμβόλαιο που λέει ότι “αυτό που θα σας δείξω είναι αληθινό και έχει πραγματικά συμβεί ή συμβαίνει τώρα”. Πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί γιατί αν για κάποιο λόγο το σπάσουμε, το αθετήσουμε ή το παραβιάσουμε, χάνουμε τον θεατή. Χάνει την αξιοπιστία της η δουλειά μας και δεν είναι πια ταινία τεκμηρίωσης. Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε το A.I., αλλά θέλει προσοχή».

Στη συνέχεια, η κ. Βελλοπούλου έδειξε εικόνες και βίντεο από τη δουλειά της και πώς αυτή ενσωματώνεται σε θεατρικές παραστάσεις ως μέρος του σκηνικού. Αλλά και πως το A.I. γίνεται μέρος του ντοκιμαντέρ που δημιούργησε φέτος, το Συρράκο 1821, το οποίο αναφέρεται στο χωριό Συρράκο στα νότια Τζουμέρκα και πώς αυτό συμμετείχε στην Ελληνική Επανάσταση του 1821. «Είναι εικόνες που δημιουργήθηκαν με A.Ι. και τις χρησιμοποίησα αντί για αναπαράσταση. Το αποτέλεσμα είναι πολύ πιο εντυπωσιακό από ό,τι θα μπορούσε να σηκώσει οποιοδήποτε μπάτζετ ταινίας. Ξεκίνησε ως πείραμα στην αρχή για να δω αν μπορεί να ενσωματωθεί στο ντοκιμαντέρ. Είχα αρκετές δυσκολίες, αλλά το A.I. εξελίσσεται με τρομακτική ταχύτητα και κάθε δύο μήνες έχεις καινούργιες εφαρμογές που σου λύνουν κάποια προβλήματα».

Στο ερώτημα για το τι είναι η τεχνητή νοημοσύνη, απάντησε η Γεωργία Κούτρικα. «Αν έπρεπε να περιγράψω τη σχέση μεταξύ ανθρώπου και μηχανής είναι μία σχέση υπό διερεύνηση. Η μηχανή κοιτάζει τον άνθρωπο και λέει “τι είναι ο άνθρωπος, θέλω να σε μιμηθώ”, ο άνθρωπος κοιτάζει τη μηχανή και λέει “εσύ τι κάνεις τώρα;”. Στο ερευνητικό κέντρο Αθηνά κάνουμε έρευνα για την Τεχνητή Νοημοσύνη. Το A.I. είναι ένας κλάδος των υπολογιστικών συστημάτων που προσπαθεί να αναπτύξει ευφυή υπολογιστικά συστήματα. Δηλαδή προγράμματα και μηχανές που μιμούνται την ευφυΐα του ανθρώπου. Δηλαδή, την ικανότητά μας να μαθαίνουμε, να επιλύουμε προβλήματα, να περπατάμε. Τεχνητή Νοημοσύνη είναι για παράδειγμα και η ρομποτική. Όταν λέμε μηχανική μάθηση, μιλάμε για την ικανότητα των προγραμμάτων να μάθουν να κοιτάζουν μέσα σε δεδομένα και να ανακαλύπτουν μοτίβα και συσχετίσεις, τα οποία μετά χρησιμοποιούν για να κάνουν προβλέψεις και να πάρουν αποφάσεις για μας».

Η κ. Κούτρικα χρησιμοποίησε το παράδειγμα του Netflix. «Για καθέναν από μας η οθόνη που βλέπουμε όταν ανοίγουμε το Netflix είναι τελείως διαφορετική. Ο λόγος είναι ότι πίσω από το σύστημα τρέχουν πολλοί αλγόριθμοι που για κάθε κομμάτι της οθόνης που βλέπουμε προσπαθούν να δουν τι καταναλώνει ο κόσμος, με ποια σειρά βλέπει τις ταινίες κτλ. Έτσι, αποφασίζουν τι θα μας δείξουν. Ωστόσο, τις εφαρμογές που έχουν κατακλύσει τη ζωή μας σήμερα τις βρίσκουμε παντού. Για παράδειγμα στις ΗΠΑ χρησιμοποιούν τέτοια συστήματα στην εκπαίδευση για να αποφασίσουν σε εισαγωγικές εξετάσεις ποιους φοιτητές θα δεχτούν. Τα χρησιμοποιούν στην υγεία και στον στρατό που χρηματοδοτεί τέτοιες έρευνες. Οι πιο σημαντικές εφαρμογές, ωστόσο, είναι στους τομείς της ιατρικής, που βοηθά στην πιο γρήγορη παρασκευή φαρμάκων. Στη βιομηχανία και στα αυτόνομα αυτοκίνητα. Έχουμε επίσης το Gen(erative) A.I., που είναι ο χώρος της Τεχνητής Νοημοσύνης που του δίνεις κάτι και σου βγάζει περιεχόμενο. Μπορεί να είναι κείμενο όπως το google translate ή το ChatGPT που βλέπουμε πολύ σήμερα. Μπορεί να είναι εικόνα όπως το Dall-E, αλλά και συνδυασμός βίντεο και μουσικής».

Στη συνέχεια, η Γεωργία Κούτρικα αναφέρθηκε στην άλλη πλευρά, στο πώς ο άνθρωπος αντιμετωπίζει την Τεχνητή Νοημοσύνη και αναρωτιέται για το πώς δουλεύει. «Η Τεχνητή Νοημοσύνη κλέβει ουσιαστικά την ιδέα από το πώς λειτουργούμε εμείς οι άνθρωποι. Το μυαλό μας είναι ένα σύνολο από νευρώνες, που κάθε νευρώνας είναι μια μικρή μονάδα, η οποία δέχεται κάποιο σήμα στην είσοδο και, εφόσον ενεργοποιηθεί, δίνει κάποιο σήμα στην έξοδο, το οποίο με τη σειρά του θα ενεργοποιήσει πιθανώς άλλους νευρώνες. Η ιδέα αυτή γεννήθηκε από τους επιστήμονες το 1945. Ο νευρώνας, για εμάς τους επιστήμονες, είναι μια συνάρτηση. Το ένα επίπεδο νευρώνων μαθαίνει και τροφοδοτεί το επόμενο. Για παράδειγμα, το GPT-4, που προηγήθηκε του ChatGPT, έχει 100 δισεκατομμύρια εκατομμύρια νευρώνες. Πάνω κάτω, τόσους έχουμε και εμείς.

Η Τεχνητή Νοημοσύνη μπορεί να μαθαίνει να αναγνωρίζει πρόσωπα. Όσο για το από πού μαθαίνει ένα σύστημα, το google translate μαθαίνει από όλες τις σελίδες που υπάρχουν σε σχέση με μεταφράσεις. Όταν θέλουμε να αναγνωρίσουμε αριθμούς, δίνουμε σε ένα μοντέλο χαλασμένες εικόνες και του λέμε “μάθε να τις αναγνωρίζεις”, πρόκειται για το λεγόμενο Diffusion Models. Πολύ από εμάς έχουμε δει την ταινία Καράτε Κιντ. Ο κύριος Μιγιάγκι δεν έμαθε ποτέ καράτε στον Λαρούσο. Αντίθετα του έμαθε να πλένει το αυτοκίνητο και να βάφει τον φράχτη. Η ιδέα, λοιπόν, για το Self Supervised είναι ακριβώς αυτή. Αν μάθουμε σε ένα σύστημα να κάνει απλά πράγματα, αυτό θα μάθει και να κάνει πιο πολύπλοκα. Έπειτα, οδηγούμαστε στη τεχνολογία που λέγεται Transformers. Το τελευταίο είναι το Reinforcement Learning, που μαθαίνει από ό,τι κάνουμε, ακόμη και από το απλό παράδειγμα του πώς εκπαιδεύουμε τον σκύλο μας».

Η κουβέντα συνεχίστηκε με τη Νικόλ Αλεξανδροπούλου. Σύμφωνα με την ίδια: «Είμαι εδώ με την ταινία μου Κατ’ εικόνα του ανθρώπου. Είναι μια ταινία που μου ανατέθηκε από το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και το πλαίσιο ήταν η σχέση θρησκείας και επιστημών. Της χριστιανικής πίστης, πιο συγκεκριμένα και τα θέματα που γεννιούνται σχετικά με τη χρήση της τεχνητής νοημοσύνης. Το βασικό ερώτημα της ταινίας είναι ένα, αν μπορεί να δημιουργηθεί μέσω της Τεχνητής Νοημοσύνης η ανθρώπινη συνείδηση. Είχα δυσκολία στο να βρω έναν αφηγητή, ο οποίος θα μάζευε τα διάφορα στοιχεία για να προχωρήσει η ιστορία. Σκέφτηκα από γνωστούς ηθοποιούς όπως ο Τομ Κρούζ ή γνωστές φωνές επιστημόνων. Εκεί αποφάσισα να δημιουργήσω ένα άβαταρ, ξεκινώντας αρχικά με το ChatGPT, χωρίς να έχω αποφασίσει αν θα είναι άντρας ή γυναίκα ή τι ηλικία θα έχει. Δεν ήταν καθόλου εύκολο. Κάποια στιγμή, κάνω επιτέλους μια επιλογή. Έπειτα, έπρεπε να περάσω μια φωνή που να κολλάει με το πρόσωπο. Στην ουσία, έκανα κάστινγκ με άβαταρ. Στη συνέχεια, καταλήξαμε και σε ένα γραφιστικό φόντο. Εκείνο που με εκνεύρισε είναι ότι ενώ δούλευα την ιστορία δεν μπορούσα να την κινήσω. Όλη αυτή την τεχνολογία θα μπορούσα να τη χρησιμοποιήσω για να γράψω ένα σενάριο, καθώς υπάρχουν τεράστιες βάσεις δεδομένων. Επίσης, με όλα αυτά τα εικονικά περιβάλλοντα μπορείς να δεις τη σκηνή σου. Μπορούν να γίνουν ένας σύμμαχος για το πώς λειτουργεί η δημιουργικότητά μας. Ένα σημαντικό στοιχείο τόσο για το post production όσο και για την προώθηση της ταινίας μας» επεσήμανε η κ. Αλεξανδροπούλου.

Ο Μανόλης Ανδριωτάκης μίλησε για τα διλήμματα και την ηθική της Τεχνητής Νοημοσύνης. «Την έννοια της συνθετικής πραγματικότητας δεν την έχω εφεύρει εγώ προφανώς, είναι ένας όρος που περιγράφει ουσιαστικά μια τεχνική διαμεσολάβηση. Τα ρομπότ δεν έχουν κατακτήσει τον κόσμο. Φανταστείτε, δηλαδή, μια μηχανή, η οποία συνδέει τους πάντες και διευθετεί με κάποιο τρόπο πολλές σχέσεις της ανθρωπότητας. Ή μάλλον φανταστείτε μια μηχανή χωρίς την οποία θα ήταν πολύ δύσκολο να ζούμε. Αυτή η μηχανή είναι το ίντερνετ και είμαστε μέρος της. Μέρος αυτού του γιγάντιου ρομπότ. Η Τεχνητή Νοημοσύνη δουλεύει με τα δεδομένα που αντλεί από το ίντερνετ, δηλαδή από εμάς. Είμαστε αναπόσπαστα μέρη αυτής της μηχανής. Βλέπουμε μια αναπαράσταση της πραγματικότητας που δεν είναι πραγματικότητα. Η βασική διαφορά μεταξύ των τεχνολογιών του παρελθόντος που χρησιμοποιούμε όλοι ως ντοκιμαντερίστες είναι ότι η Τεχνητή Νοημοσύνη δεν έχει περιορισμό. Είναι μια τεχνολογία γενικού σκοπού που μπορεί να κάνει ό,τι θέλει. Θέτει, όμως, πολλά ζητήματα όπως φιλοσοφικά και περιβαλλοντολογικά. Με απασχολεί και το πολιτικό ζήτημα. Είναι μια υπερ-μηχανή, στην οποία θα αναθέτουμε όλο και περισσότερες αποφάσεις της ζωής μας. Θα αποφασίζει ποιος θα προσληφθεί και ποιος όχι, ποιος θα πάρει επίδομα, ποιος σκηνοθέτης θα πάρει τη μεγαλύτερη επιχορήγηση κτλ. Το θέμα της ηθικής νοημοσύνης μάς αφορά όλους, ακόμη και οι ίδιοι οι προγραμματιστές ενδέχεται να μη γνωρίζουν πού καταλήγουν τα βαθιά νευρωνικά δίκτυα που είδαμε. Η ιδιωτικότητα είναι, επίσης, μεγάλο ζήτημα. Δεν θα υπάρξει ποτέ κάποια Τεχνητή Νοημοσύνη πλήρως αμερόληπτη, όπως δεν μπορεί να υπάρξει πλήρως αμερόληπτος άνθρωπος. Κάποια στιγμή οι μηχανές θα αναγκαστούν να επιλέξουν μεταξύ δύο κακών. Είμαστε έτοιμοι ως κοινωνία για κάτι τέτοιο; Πρόσφατα ψηφίστηκε και ένας πολύ καλός νόμος στην Ευρωπαϊκή Ένωση, το A.I. Act, που προτεραιοποιεί κάποιους κινδύνους. Αν για παράδειγμα είσαι στον δρόμο και μια κάμερα σε αναγνωρίσει, απαγορεύεται να σε ταυτοποιήσει παρά μόνο με εισαγγελική παρέμβαση. Θα πρέπει να υπάρξουν και κάποιοι κανόνες δεοντολογίας. Για να γίνουν αξιόπιστα αυτά τα μέσα πρέπει να έχουμε όλοι γνώση για αυτά. Αυτές οι γνώσεις πρέπει να είναι προσιτές στα παιδιά από το Δημοτικό. Να μάθουμε ότι αυτό που έχουμε στις τσέπες μας είναι ένα υπερόπλο που στερεί την αυτονομία μας. Έχουμε μια ψευδαίσθηση ελεύθερης βούλησης. Θα μπορούσε ακόμα και το ντοκιμαντέρ να λειτουργήσει ως έξοδος κινδύνου. Δεν έχουμε δικλείδα ασφαλείας. Όπως είπε ο Ισαάκ Ασίμοφ “Καλύτερα να δημιουργήσεις ένα καλό μέλλον παρά να προβλέψεις ένα κακό μέλλον”».

Ακολούθησε η παρέμβαση του Απόστολου Καρακάση: «Η Τεχνητή Νοημοσύνη είναι ένα φλέγον θέμα σε κάθε επαγγελματική και επιστημονική συνάντηση τον τελευταίο καιρό. Στην κινηματογραφική εκπαίδευση, αυτό που μας απασχολεί είναι το τι από όλα αυτά που διδάσκουμε σήμερα θα είναι χρήσιμο τα επόμενα πέντε ή είκοσι χρόνια. Γιατί σε κάθε καλλιτεχνική ειδικότητα του κινηματογράφου τα δεδομένα αλλάζουν. Ένας νέος φοιτητής πρέπει να κατανοήσει τις δυνατότητες που ανοίγονται. Να αποκτήσει τεχνικές δεξιότητες σε ένα περιβάλλον που αλλάζει από μέρα σε μέρα, και στη συνέχεια να τις εφαρμόσει στο ερευνητικό έργο που παράγει. Και να αναπτύξει την κριτική σκέψη για τις επιπτώσεις αυτής της τεχνολογίας. Πρόκειται για ένα μέλλον που δεν μπορούμε να αρνηθούμε. Πιστεύω ότι η Τεχνητή Νοημοσύνη στα οπτικοακουστικά είναι μια επανάσταση που θα είναι εφάμιλλη με την ψηφιακή επανάσταση πριν τριάντα χρόνια. Αρχικά, θα πρέπει να εκπαιδευτούν οι ίδιοι οι εκπαιδευτές. Πρέπει να υπάρχουν κονδύλια σε κάθε επιστημονικό πεδίο γι’ αυτόν τον σκοπό. Στις σπουδές θα πρέπει να δώσουμε έμφαση σε αυτή τη μοναδικότητα που μπορεί να προσφέρει ο άνθρωπος στο δημιούργημά του. Η αποστολή της τέχνης είναι να εκπλήσσει.  Ένας κόσμος που παράγει αυτά τα θεάματα μέσω αλγορίθμων είναι ένας κόσμος λίγο βαρετός. Η ιστορία της τέχνης είναι μια ιστορία διαδοχικών επαναστάσεων, ανατροπής των εκάστοτε κανόνων. Στο πεδίο του ντοκιμαντέρ συμφωνώ για το θέμα της διαφάνειας, ότι πρέπει να γυρίσουμε στις αρχές της δεοντολογίας και να φτιάξουμε ξανά μανιφέστα σαν αυτό που είχε φτιάξει ο Τρίερ με το Δόγμα, όπου ο σκηνοθέτης δηλώνει με σαφήνεια τις προθέσεις του. Κατά κάποιο τρόπο, το ChatGPT μπορεί να σου δώσει tips, πχ με ένα workshop για το πώς να κάνεις ένα καλό pitch. Οι  επαγγελματικές επιπτώσεις θα είναι μεγάλες».

Τον λόγο πήρε στη συνέχεια ο Αργύρης Θέος, λέγοντας: «Ο Ντάγκλας Άνταμς είναι ένας βρετανός συγγραφέας, ο οποίος έχει μια σειρά βιβλίων με τίτλο Γυρίστε τον γαλαξία με ωτοστόπ. Πρόκειται για μια αστεία περιπέτεια που ανήκει στον χώρο της φαντασίας, η αφορμή της οποίας είναι η κατεδάφιση του πλανήτη Γη για να περάσει μια υπερ-διαστημική λεωφόρος. Στην πορεία του βιβλίου μαθαίνουμε ότι κάποια προηγμένη φυλή, κάπου εκεί έξω στο σύμπαν, είχε φτιάξει κάποτε έναν πανίσχυρο υπολογιστή, που σκοπός του ήταν να δώσει την απάντηση στο απόλυτο ερώτημα για τη ζωή, το σύμπαν και τα πάντα. Στη συνέχεια, αυτή η υπερ-αναπτυγμένη φυλή δημιούργησε ένα καινούριο υπολογιστή που ήταν ο πλανήτης Γη, και στόχος του ήταν να διατυπώσει το ερώτημα, του οποίου η απάντηση είναι 42. Το σημαντικό στοιχείο είναι ότι ενώ οι άνθρωποι ήταν κομμάτι αυτού του υπολογιστή, η φυλή που τον κατασκεύασε ήταν τα ποντίκια. Το ηθικό δίλημμα που μπαίνει είναι τελικά πού αρχίζει και πού τελειώνει η νοημοσύνη, πότε το ρομπότ ξεκινά να διαθέτει αυτογνωσία, πότε παύει να ακολουθεί κανόνες και πότε αρχίζει να δημιουργεί δικούς του κανόνες. Η Συνθήκη της Βέρνης, ο χάρτης της πνευματικής ιδιοκτησίας, λέει πως αν είναι κάτι πρωτότυπο, είναι τέχνη. Με τον ρυθμό που καλπάζει η τεχνολογία δεν ξέρουμε πότε θα έρθει η στιγμή που θα πάψουμε να χρησιμοποιούμε την Τεχνητή Νοημοσύνη ως εργαλείο γιατί θα μας επιβληθεί. Μπαίνουν πολλά πρακτικά ζητήματα ουσίας, όπως τα συνδικαλιστικά και συντεχνιακά ζητήματα που είναι τεράστια, καθώς πολύ άνθρωποι θα χάσουν τη δουλειά τους. Υπάρχει και το ζήτημα της πνευματικής ιδιοκτησίας των προϋπαρχόντων έργων. Το ρομπότ από κάπου παίρνει μια πληροφορία. Ποιος του την δίνει αυτή την πληροφορία; Με ποιο δικαίωμα το κάνει; Όταν η Getty Images υπέβαλε μήνυση στην Stability AI -γιατί τα ρομπότ της παρήγαγαν εικόνες που είχαν το λογότυπο της Getty- η Getty στράφηκε κατά της Stability αλλά όχι κατά της εταιρείας, η οποία διαχειρίζεται την βάση δεδομένων που διδάσκει την Stability. Τη διαστροφική σκέψη τού αφού σου τα δίνω δωρεάν δεν χρειάζεται να πληρώσω δικαιώματα, πρέπει να την αντιμετωπίσουμε ευθύς αμέσως. Γιατί το A.I. θα πάρει μια ταινία που θα την τροφοδοτήσει στο ρομπότ, που θα διδαχθεί με τη σειρά του πώς να κάνει ταινίες. Και αυτό ήδη συμβαίνει, με πρωταγωνιστή το Netflix. Και όλο αυτό δεν αποζημιώνεται».

«Η κοινότητα του ντοκιμαντέρ πρέπει να ξεκινήσει η ίδια τον διάλογο για το τι θα γίνει με τα πνευματικά δικαιώματα. Εμείς οι επιστήμονες παλεύουμε για να κάνουμε τους αλγορίθμους να μην είναι τόσο τυχαίοι, να έχουν μέσα κάποιο αίσθημα δικαιοσύνης. Και ότι θα υπάρχουν μηχανές και αλγόριθμοι που θα λειτουργούν πάντα με την καθοδήγηση του ανθρώπου. Ταυτόχρονα υπάρχουν οι εταιρείες που καθοδηγούνται από το κέρδος. Πριν έναν χρόνο, οι μεγάλοι παίκτες του χώρου, ανάμεσά τους και ο Ίλον Μασκ, υπέγραψαν ένα γράμμα που ζητούσαν από όλα τα εργαστήρια Τεχνητής Νοημοσύνης στον κόσμο να πάψουν για έξι μήνες οποιαδήποτε έρευνα πάνω σε αυτή, για να δώσουν στην ανθρωπότητα τον χρόνο να θέσει τις βάσεις για τη σωστή εκμετάλλευση της Τεχνητής Νοημοσύνης. Βέβαια, κανείς δεν σταμάτησε την έρευνα και αυτό λέει πολλά» απάντησε η Γεωργία Κούτρικα σε ερώτηση του κοινού για  το αν υπάρχει διάλογος σχετικά με την Τεχνητή Νοημοσύνη.

Το 26ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης διεξήχθη 7-17 Μαρτίου 2024.

To ΜΟVE IT βρέθηκε εκεί και σας έγραψε ανταποκρίσεις, όπως πάντα.