Aνάλυση - Stanley Cavell: ο δανδισμός, ο νόμος και ο κινηματογράφος

Στο MOVE IT εξετάζουμε ταινίες του πρόσφατου (ή όχι και τόσο) παρελθόντος, υπό ένα διαφορετικό οπτικό πρίσμα και αποκρυπτογραφούμε την εικονολογία του φιλμ.  Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Γιώργος Αραμπατζής, περνάει από το μικροσκόπιό του αυτή την φορά τον ρόλο του δανδή και την εφαρμογή του νόμου στην κινηματογραφική πραγματικότητα.

ΣΧΕΤΙΚΑAνάλυση - «Ο Άρχων του κακού»: ο αντιφρονών σκηνοθέτης στα σύνορα

Ο Stanley Cavell (1926-2018) υπήρξε ένας σημαντικός αμερικάνος φιλόσοφος, που κινήθηκε από την αναλυτική φιλοσοφία προς τη φιλοσοφία του κινηματογράφου, πραγματοποιώντας, με αυτό τον τρόπο, μια αντίστροφη, κάπως, πρόοδο από εκείνη, που ένας άλλος αμερικάνος φιλόσοφος, ο Richard Rorty (1931-2007), θεώρησε ως χαρακτηριστική της μεταπολεμικής αμερικάνικης φιλοσοφίας, δηλαδή την πορεία από τη μεγαλόπνοη φιλοσοφία προς την επικράτηση της αναλυτικής.

Ο Cavell σε κείμενό του ασχολήθηκε με τον δανδισμό στον κινηματογράφο. Ξεκινά παραθέτοντας το πορτρέτο του δανδή που φιλοτέχνησε ο Μπωντλαίρ. Ο δανδής χαρακτηρίζεται από την ιδιόμορφη θέση που κατέχει σε σχέση με τον νόμο, η εκζήτηση στην εμφάνισή του δεν είναι άλλο από την αναζήτηση της πρωτοτυπίας, ερχόμενος σε ρήξη με την καταπιεστική σύμβαση, ακόμη και με τη σύμβαση του αισθήματος, αρνούμενος δηλαδή τον θαυμασμό που επιβάλλει στους άλλους με την εμφάνισή του. Η εξέγερσή του αυτή υποβόσκει στο κέντρο της ίδιας της εκζήτησής του αλλά δεν ξεσπά ποτέ δημοσίως. Η ουσία του δανδισμού, επομένως, είναι μια διαλεκτική κάλυψης – αποκάλυψης. Ο Cavell, αντλώντας παραδείγματα από τον κινηματογράφο, δεν θα διστάσει να συνδυάσει τον δανδισμό με την ίδια την εγκαθίδρυση του νόμου.

Κατ’αρχήν, ο αμερικάνος φιλόσοφος θέτει ότι ο δανδισμός αποτελεί ένα από τα καίρια χαρακτηριστικά του αμερικάνικου κινηματογράφου, άμεσα σχετιζόμενο με τον ήρωα-σταρ, και προτείνει ως βασική μορφή δανδή τον Χάμφρεϋ Μπόγκαρτ. Ο Μπόγκι των φιλμ-νουάρ είναι ένας χαρακτηριστικός τύπος δανδή. Ο αντίπαλός του, ο «κακός» της ταινίας, ή η femme fatale είναι τα alter ego του. Γενικά, υπάρχει μια άμεση σχέση μεταξύ του ήρωα-δανδή και των αντιπάλων του ή της πρωταγωνίστριας της ταινίας, όταν αυτή είναι femme fatale. Είναι αυτοί οι άλλες όψεις της προσωπικότητάς του, οι άλλες εκφράσεις, επομένως, του δανδισμού. Στις ταινίες γουέστερν, δηλαδή στο πολύ πιο τυπικό, αμερικάνικο κινηματογραφικό είδος, ο δανδισμός του «κακού» είναι πολύ πιο απτός, καθώς αυτός ο τελευταίος είναι εξεζητημένος και εχθρικός προς τις συμβάσεις όπως απαιτεί ο αρχικός ορισμός του δανδή που αναφέραμε προηγουμένως.

Τι σχέση, όμως, έχουν όλα αυτά με τον νόμο; Ο Stanley Cavell αναφέρει ως βασικό επιχείρημα της συλλογιστικής του, την υπόθεση από την ταινία του Τζων Φορντ, The Man who shot Liberty Valence (1962). Στο τέλος της ταινίας αυτής έχουμε μια μονομαχία με υποκατάσταση και θα εξηγήσουμε τι εννοούμε. Γενικά, στην πλοκή των ταινιών γουέστερν υπάρχει, κυρίως, το αρχέτυπο της επιβολής του νόμου, στο μέσο μιας κατάστασης όπου επικρατεί η βία και η ανομία, από έναν ήρωα που δεν θα διστάζαμε να αποκαλέσουμε «εκπολιτιστή της βαθιάς Αμερικής». Είναι ένας άνδρας δίκαιος, σιωπηλός και διόλου αλαζόνας ή ναρκισσιστής. Στην προαναφερθείσα ταινία του Φορντ, ο άνδρας αυτός είναι, όπως συνήθως, ο Τζων Γουαίην. Σε μια μονομαχία του έτερου ήρωα του φιλμ (Τζαίημς Στιούαρτ) με τον «κακό», θα σκοτώσει αυτό τον τελευταίο, κρυφά, γιατί ο Στιούαρτ δεν είχε στην εν λόγω αντιπαράθεση καμιά πιθανότητα επιτυχίας. Η κρυφή υπεράσπιση θα μετατρέψει, στα μάτια του κόσμου, τον αδύναμο άνδρα σε «ήρωα-εκπολιτιστή» αφού θα φανεί ότι εκείνος καθάρισε την πόλη από το μίασμα του «κακού».

Η απόφαση του Τζων Γουαίην να σώσει τον Τζαίημς Στιούαρτ εκφράζει τη βούλησή του να υπερασπιστεί την ευαισθησία, σχεδόν γυναικεία, του τελευταίου, την γενική αποδοχή της οποίας εκλαμβάνει ως απολύτως απαραίτητη προκειμένου να υπάρξει μια πολιτισμένη και όχι θηριώδης κοινωνία. Γι’αυτό τον λόγο, επιλέγει να παραμείνει αφανής ήρωας και αφήνει τον προστατευμένο του να καρπωθεί όλη τη δόξα. Η κίνηση αυτή επιβολής του νόμου, κατά τον Cavell, υπακούει στην ίδια τη διαλεκτική του δανδισμού όπως την περιγράψαμε: η εφαρμογή του νόμου πρέπει να είναι ολοφάνερη στον κόσμο αλλά η πηγή του νόμου, η αρκτική κίνηση εγκαθίδρυσής του, πρέπει να παραμένει αφανής, αόριστα συνδυαζόμενη με το αίσθημα δικαίου.

Από το παράδειγμα αυτό, ο Cavell  προχωρεί σε μερικές γενικές παρατηρήσεις. Η κατάκτηση της Δύσης, η ίδρυση του αμερικάνικου κράτους, είναι, επίσης, το αποτέλεσμα ενός δανδισμού. Οι άποικοι εκδίωξαν τους Ινδιάνους κατοίκους των μεγάλων αμερικάνικων πεδιάδων, αυτούς που έδιναν το μόνο πραγματικό νόημα στην απέραντη ενδοχώρα. Έκτοτε, αυτή η τελευταία δεν είναι παρά μια έκταση «ως εάν», κάτι σαν μια άλλη φαινομενικότητα του δανδισμού. Είναι αξιοσημείωτο πόσο η παρατήρηση αυτή είναι συγγενής προς τις αναπτύξεις του Ζαν Μπωντριγιάρ στο βιβλίο του «Αμερική».

Γιώργος Αραμπατζής

Ο Γιώργος Αραμπατζής είναι Αναπληρωτής Καθηγητής στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και ΣΕΠ (ΕΑΠ). Ασχολείται με την εικονολογία και έχει δημοσιεύσει βιβλία και άρθρα για τον κινηματογράφο.