Ανάλυση: «Όνομα Κάρμεν». Αισθητική και Ατιμία

Στο MOVE IT εξετάζουμε ταινίες του πρόσφατου (ή όχι και τόσο) παρελθόντος, υπό ένα διαφορετικό οπτικό πρίσμα και αποκρυπτογραφούμε την εικονολογία του φιλμ.  Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Γιώργος Αραμπατζής, περνάει από το μικροσκόπιό του αυτή την φορά, το "Όνομα Κάρμεν" του Ζαν Λικ Γκοντάρ

ΣΧΕΤΙΚΑAνάλυση - A Ghost Story: τι είναι μια οπτική ιδέα

Στον κινηματογράφο του Ζαν-Λυκ Γκοντάρ παρατηρείται χωρίς δυσκολία ένας συνδυασμός από υψηλή αισθητική, στηριγμένη σε μια στέρεη γνώση της ιστορίας της τέχνης, και από διάφορα επεισόδια από μια γενική ιστορία της ατιμίας. Όμως, ο συγκεκριμένος συνδυασμός δεν επιτελείται στη βάση μιας αισθητικής απολογίας του κακού (ένα φαινόμενο που βλέπουμε συχνά στον εστετισμό, όπου η αισθητική μόνη ταυτίζεται με το αγαθό και όλα τα άλλα εμπίπτουν στην επικράτεια του κακού). Εδώ, έχουμε μάλλον μια καταδίκη του αισθητικώς ωραίου όταν αυτό συνυπάρχει με την ατιμία ή εκδηλώνεται ως στοχαστικό ή διαλεκτικό έλλειμμα που επιτρέπει την παραπάνω συνύπαρξη.

Η γκονταρική σύνθεση υψηλής αισθητικής και ιστορίας της ατιμίας ακολουθείται από μια δεύτερη διάκριση μεταξύ τάξης και αταξίας. Ωστόσο, το δεύτερο αυτό δίπολο δεν συγκροτεί μια σταθερή αντιστοίχιση με την αισθητική και την ατιμία. Τόσο η τάξη όσο και η αταξία μπορούν να αποτελούν εκφάνσεις μιας υψηλής αισθητικής. Άλλο τόσο μπορούν να συναρθρώνονται με το στοιχείο της ατιμίας. Με άλλα λόγια, τόσο η αισθητική όσο και ατιμία εξειδικεύονται σε τάξη και αταξία. Στην περίπτωση που η αισθητική θα ταυτιζόταν με την τάξη και η ατιμία με την αταξία, θα είχαμε γλυτώσει τη Σκύλλα του εστετισμού για να πέσουμε στη Χάρυβδη της ηθικολογίας. Το ωραίο θα ήταν μόνο αρμονία και η ατιμία δυσαρμονία, κάτι που πάει ενάντια σε όλες τις επιταγές του αισθητικού μοντερνισμού.

Ένα άλλο στοιχείο, αποφασιστικό για τον κινηματογράφο του Γκοντάρ, είναι αυτό της επανεγγραφής. Θα τολμούσαμε μάλιστα να υποστηρίξουμε ότι το σύνολο του έργου του θεμελιώνεται επάνω στον δομικό ρόλο των επανεγγραφών. Οι ταινίες του Γαλλο-Ελβετού σκηνοθέτη είναι γεμάτες από αναφορές. Το ίδιο και το φιλμ «Όνομα Κάρμεν» από το 1983 είναι όλο αναφορές που κινούνται από τη Βίβλο, τη μουσική (όχι του Μπιζέ από την ομώνυμη όπερα αλλά εκείνη των κουαρτέτων του Μπετόβεν) και τον Ρίλκε (βλ. τον στίχο «η ομορφιά είναι η αρχή του τρόμου που μπορούμε να υπομείνουμε»).

Το φιλμ «Όνομα Κάρμεν» ανήκει σε ένα κύμα έργων που εμπνέονται από την ομώνυμη όπερα, όπως η ταινία του Κάρλος Σάουρα που δίνει μια εκδοχή μέσα από χορογραφίες φλαμένκο (1983) και εκείνη του Φραντζέσκο Ρόζι (1984), που αποτελεί μια πιστή αναπαράσταση της όπερας σε φυσικούς χώρους. Ο Γκοντάρ χρησιμοποιεί, όπως ειπώθηκε, το στοιχείο της επανεγγραφής για ένα φιλμ που ανήκει στο τρίτο μέρος του έργου του. Αν το πρώτο μέρος είναι το νεοκυματικό (nouvelle vague), το δεύτερο εκείνο του στρατευμένου κινηματογράφου (ομάδα Τζίνγκα Βερτώφ), το τρίτο ανοίγεται στο άπειρο. Αν η πρώτη περίοδος σηματοδοτεί τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του γκονταρικού μοντερνισμού και η δεύτερη εντάσσεται στην πολιτική δέσμευση, η τρίτη ταυτίζεται με την ίδια τη ζωή του δημιουργού.

Το έργο καλύπτει τον χώρο της σύγκρουσης του τρελού έρωτα με τους θεσμούς. Οι δεύτεροι περιλαμβάνουν τις τράπεζες, τη δικαιοσύνη, την αστυνομία αλλά και τον κινηματογράφο (ο ίδιος ο Γκοντάρ υποδύεται έναν σκηνοθέτη που νοσηλεύεται μετά από νευρική κατάρρευση). Και στον ίδιο τον έρωτα όμως, στο εσωτερικό του, βλέπουμε τη σύγκρουση μεταξύ του θεσμικού και του ερωτικού λόγου. Χαρακτηριστικό, ως προς αυτό, είναι το πλάνο με το χέρι του πρωταγωνιστή που αγκαλιάζει μια οθόνη τηλεόρασης η οποία δεν εκπέμπει τίποτε αλλά δείχνει μόνο το γνωστό χιόνι με υπόκρουση το τραγούδι του Tom Waits, “Ruby’s Arms”. Στο ίδιο πλάνο αυτό συνδυάζεται η ομορφιά με την αταξία, η επιθυμία με την έλλειψη, τα πεπρωμένα των ατόμων με το πεπρωμένο των εικόνων και, ιδίως, εκείνων των εικόνων που αναπαράγονται τεχνολογικά.

Γιώργος Αραμπατζής

Ο Γιώργος Αραμπατζής είναι Καθηγητής στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και ΣΕΠ (ΕΑΠ). Ασχολείται με την εικονολογία και έχει δημοσιεύσει βιβλία και άρθρα για τον κινηματογράφο.