Aνάλυση - «Ο Υπηρέτης»: η οπτική απόδοση της κοινωνικής ταυτότητας

Στο MOVE IT εξετάζουμε ταινίες του πρόσφατου (ή όχι και τόσο) παρελθόντος, υπό ένα διαφορετικό οπτικό πρίσμα και αποκρυπτογραφούμε την εικονολογία του φιλμ.  Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Γιώργος Αραμπατζής, περνάει από το μικροσκόπιό του αυτή την φορά, την ταινία "Ο υπηρέτης" του Τζόζεφ Λόουζι

ΣΧΕΤΙΚΑAνάλυση - «Ο Άρχων του κακού»: ο αντιφρονών σκηνοθέτης στα σύνορα

Η ταινία «Ο υπηρέτης» του Τζόζεφ Λόουζυ (1963), σε σενάριο Χάρολντ Πίντερ, εστιάζει σε ένα μόνιμο θέμα των διαφόρων αναπαραστατικών εκφράσεων, δηλαδή στη σχέση κυρίου και υπηρέτη. Τη σχέση αυτή την ανακαλύπτουμε στο θέατρο και το μυθιστόρημα αλλά και στη φιλοσοφία (π.χ. στον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη, τον Χέγκελ ή τον Νίτσε). Είναι, βέβαια, μια σχέση που, αν και βασίζεται στην αντίληψη των εννοιών του αυτοκαθορισμού και ετεροκαθορισμού, διευρύνεται και προς τη αντίληψη που έχει κάποιος για τον ίδιο τον εαυτό του, στην εικόνα που προβάλλει στους άλλους και σε ό,τι αφορά στην όλη ψυχική διάπλασή του μέσα από την κυρίαρχη ή υπηρετική θέση του.

Στην εδώ ταινία, που αποτελεί το πρώτο μέρος μιας άτυπης τριλογίας του καλλιτεχνικού διδύμου Λόουζυ-Πίντερ και περιλαμβάνει, ακόμη, τα φιλμ «Το ατύχημα» (1967) και «Ο μεσάζων» (1971), η σχέση κυρίου και υπηρέτη εντάσσεται στο πλαίσιο των γενικότερων κοινωνικών αρθρώσεων που παρατηρούνται στο Ηνωμένο Βασίλειο. Αυτή είναι μια εγγενής τάση, τόσο στην κοινωνική συνείδηση του Λόουζυ όσο και στη συγγραφική τέχνη του Χάρολντ Πίντερ, στον οποίο οι συμπεριφορές και διαμάχες των θεατρικών ηρώων του εγγράφονται, εν τέλει, στο εσωτερικό μιας ιδιάζουσας αγγλικής, υπολανθάνουσα μνησίκακης ή υποκριτικής, κοινωνικής ρητορικής.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει ο τρόπος που εκφέρεται το θεωρητικό σχήμα της ταινίας στο επίπεδο της κινηματογραφικής γραφής. Οι γεωμετρικές σχέσεις (κάθετες ως προς την κοινωνική ανωτερότητα και κατωτερότητα και οριζόντιες ως προς την κοινωνική ταύτιση αλλά και την ερωτική εξίσωση των ατόμων) υποχωρούν απέναντι στην επιχείρηση γοητείας και επικυριαρχίας εκ των κάτω η οποία λυγίζει και συστρέφει το άκαμπτο της κοινωνικής γεωμετρίας. Με άλλα λόγια, η κινηματογραφική εικόνα πλαταίνει και καμπυλώνει για να αποδώσει τον τρόπο που ό,τι το ξεκάθαρο χάνεται μέσα στην αχλή και τη μαγεία της κακόβουλης γοητείας και επικυριαρχίας. Η εικόνα, έτσι, αποκτά τα παραμορφωτικά χαρακτηριστικά του εικαστικού μανιερισμού, σαν την καμπύλη αυτοπροσωπογραφία του Παρμιτζιανίνο.

Για να υποταχθούν τα πάντα στην κοινωνική ανατροπή δια της γοητείας, η δύναμη της εικόνας πρέπει να επιβληθεί επάνω στη δραματουργία, αποδίδοντας ιδιαίτερα χαρακτηριστικά στους δυο πόλους της αφήγησης. Έτσι, ο κύριος παρουσιάζει μια λειψή ικανότητα αξιολόγησης, μια μικρότερη ακρίβεια στις εκτιμήσεις του, έχει εμπειρία της ζωής σε πιο σύντομα αποσπάσματα χρόνου, ενώ η ύπαρξή του ξοδεύεται σε έντονους επηρεασμούς της ψυχολογίας του. Αντίθετα, ο υπηρέτης συνδυάζει την ψυχολογική εστίαση στο παρόν αλλά και τον μελλοντικό προσανατολισμό, αναλαμβάνει και ξεκινά αποφασιστικά εγχειρήματα και επιβάλλει τις προτιμήσεις του. Η προοπτική του υπηρέτη διατρέχει εγκάρσια τα πολιτισμικά πεδία του κυρίου και του υπηρέτη, έτσι ώστε να προσδιορίζει τελικώς, αυτός και μόνο, τις ατομικές ταυτότητες και των δυο. Μέσα από το πρόσωπο του υπηρέτη οι Λόουζυ – Πίντερ σκιαγραφούν, τελικώς, ένα πορτρέτο της τυραννίας.  

Ωστόσο, η σκηνοθετική οπτική του Λόουζυ δεν περιορίζεται στην απλή κατάδειξη – όπως κάνουν, εξ άλλου, όλοι οι μεγάλοι σκηνοθέτες. Η στρατηγική του, από την παραμόρφωση της επιφάνειας, προχωρεί σε μια αναδιάρθρωση του περιεχομένου με σκοπό την παραγωγή κάποιων σατιρικών αποτελεσμάτων. Το αφηγηματικό επίπεδο περιλαμβάνει, βέβαια, τα γνωστά στάδια της παρουσίασης μιας αρχικής κατάστασης, των αντιθέσεων που αναφαίνονται και της εκ νέου αξιολόγησης αυτού που παράγεται. Στο τελικό αισθητικό αποτέλεσμα, ωστόσο, δεν έχουμε άλλο από τη συνεχή αποφυγή κάποιων κοινωνικών επιταγών, αξιακών τίτλων και του καθοριστικού στοιχείου του περιεχομένου που ταυτίζει το κάθε άτομο με τον κοινωνικό του ρόλο. Με άλλα λόγια, ο κύριος συμπεριφερόμενος ως κύριος και στο μέτρο που είναι ο αφέντης της εξέχουσας θέσης του, ενεργεί έτσι που το κύρος του να παραμορφώνει το περιβάλλον ώστε και ο ίδιος να γίνεται θύμα της παραμόρφωσης, που πηγάζει από το άτομό του (ειδικότερα, από τα καπρίτσια του). Ο υπηρέτης, από την άλλη, δεν είναι παρά ένας μηχανισμός μείωσης της κοινωνικής απόστασης μέσα από τη χειραγώγηση, τον ιδιαίτερο τρόπο που έχει να υπονοεί στον κύριο, φαινομενικά υποταγμένος στην αυθεντία του, κάποιες συνέπειες που είναι επιθυμητές από τον ίδιο και τις οποίες καταλήγει, αυτός ο ίδιος πάλι, απλά να επιτάσσει.

Ο Ντερκ Μπόγκαρντ είναι συνταρακτικός στο ρόλο του υπηρέτη σαν μεγάλος ηθοποιός που ήταν.   

Γιώργος Αραμπατζής

Ο Γιώργος Αραμπατζής είναι Καθηγητής στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και ΣΕΠ (ΕΑΠ). Ασχολείται με την εικονολογία και έχει δημοσιεύσει βιβλία και άρθρα για τον κινηματογράφο.