Aνάλυση: Ο Αλτουσέρ και ο κινηματογράφος

Δημοσίευση: 19 Δεκ. 2020, 14:56

Στο MOVE IT εξετάζουμε ταινίες του πρόσφατου (ή όχι και τόσο) παρελθόντος, υπό ένα διαφορετικό οπτικό πρίσμα και αποκρυπτογραφούμε την εικονολογία του φιλμ.  Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Γιώργος Αραμπατζής, περνάει από το μικροσκόπιό του αυτή την φορά, τον Γάλλο φιλόσοφο Λουί Αλτουσέρ, την θεωρία του περί ιδεολογίας και πόσο επηρέασε την θεωρία του κινηματογράφου.

<a href="/apopseis-arthra/analysi-i-ekleipsi-i-zoi-kai-hrimatistirio/69603">Ανάλυση - Η «Έκλειψη»: η ζωή και το χρηματιστήριο</a>ΣΧΕΤΙΚΑΑνάλυση - Η «Έκλειψη»: η ζωή και το χρηματιστήριο

Τέλη της δεκαετίας του 1960 και αρχές της δεκαετίας του 1970, η θεωρία του Γάλλου φιλοσόφου Λουί Αλτουσέρ περί ιδεολογίας επηρέασε σε μεγάλο βαθμό τη θεωρία του κινηματογράφου. Ο Αλτουσέρ είχε στραφεί ενάντια τόσο στις οικονομιστικές όσο και τις ανθρωπιστικές ερμηνείες του μαρξισμού. Η θεωρία του για την ιδεολογία απομακρύνεται τόσο από τον εμπειρισμό όσο και από τον υποκειμενισμό, ακολουθώντας τον περίφημο γάλλο φιλόσοφο και επιστημολόγο Gaston Bachelard. Η ιδεολογία δεν δημιουργεί ψευδείς μορφές συνείδησης (όπως στους φιλοσόφους της σχολής της Φραγκφούρτης) αλλά μέσα από ένα μηχανισμό «προσαγωγής»(interpellation)  των υποκειμένων μετατρέπει την ιδεολογία σε αντικειμενικό κόσμο, εντός του οποίου κινούνται τα άτομα ωσάν εντός της πραγματικότητας. Η άποψη αυτή ήταν αποφασιστική για τη σύλληψη και διατύπωση της θεωρίας περί μηχανισμού (dispositif) του κινηματογράφου.

Η αλτουσεριανή αντίληψη της ιδεολογίας επηρέασε τόσο το ιστορικό περιοδικό Cahiers du cinéma όσο και το πρωτοεκδιδόμενο εκείνη την εποχή περιοδικό Cinéthique. Σε αυτό το δεύτερο περιοδικό, ο Marcelin Pleynet, προερχόμενος από το περίφημο περιοδικό Tel quel που εξέδιδε ο συγγραφέας Philippe Sollers, μίλησε για τον κινηματογράφο ως ένα περίπλοκο τεχνικο-ιδεολογικό μηχανισμό, επηρεασμένος από τις απόψεις του Pierre Francastel. Αυτός ο τελευταίος υποστήριζε ότι η ζωγραφική προοπτική της Αναγέννησης, που αναπαράγεται από την κινηματογραφική κάμερα, δεν είναι μια φυσική οπτική αλλά η κατασκευή ενός συστήματος σημείων. Όπως η αλτουσεριανή ιδεολογία, έτσι και ο κινηματογραφικός μηχανισμός παράγει έναν κόσμο που δίνεται ως πραγματικός. Σύμφωνα  με τον Gérard Leblanc, αρχισυντάκτη του περιοδικού, ο κινηματογράφος παράγει μια αίσθηση διαφάνειας του κόσμου που δεν είναι παρά η επιφάνεια της ιδεολογίας.

Την αποφασιστική ώθηση, ωστόσο, προς τη θεωρία του «μηχανισμού» έδωσε ο Jean-Louis Baudry (φωτό 1 στην gallery στο τέλος του κειμένου), ο μόνος από τους ανωτέρω που δεν ήταν πανεπιστημιακός (ήταν χειρούργος οδοντίατρος).  Ο Baudry συνέδεσε στενότερα την κινηματογραφική εντύπωση της πραγματικότητας με την αναγεννησιακή προοπτική. Όπως το μάτι που εγκαθιδρύει την αναγεννησιακή προοπτική έτσι και ο θεατής του κινηματογράφου προσδιορίζεται ως κέντρο της θέασης. Για τον Baudry πρόκειται για μια αντίληψη που θέτει τον θεατή ως υπερβατικό υποκείμενο (με τρόπο ,ταυτόχρονα, κολακευτικό και αναπαυτικό γι’αυτόν).

Αργότερα, η ομάδα του περιοδικού Cinéthique πήρε αποστάσεις από αυτή την αντίληψη, αποδεχόμενη ότι ο κινηματογράφος μπορεί περισσότερα από το να αποτελεί επιφάνεια της ιδεολογίας. Στα Cahiers du cinéma, η αλτουσεριανή επίδραση ήταν πιο μετριασμένη και η θεωρία του «μηχανισμού» εμφανίστηκε πιο επεξεργασμένη σε μια σειρά άρθρων του Jean-Louis Comolli (φωτό 2 στην gallery στο τέλος του κειμένου)  με τίτλο «Τεχνική και Ιδεολογία» (παλαιότερα, είχαν μεταφρασθεί στα ελληνικά και δημοσιευθεί σε αυτοτελή τόμο). Ο Comolli  ανέπτυξε μια λιγότερο ντετερμινιστική άποψη για τον κινηματογραφικό μηχανισμό, στο οποίον σημαντικό ρόλο έπαιζε η λήψη αποφάσεων σε τεχνικο-επιστημονικό επίπεδο, έτσι ώστε κάθε φορά η αμφιβολία του θεατή για την πραγματικότητα των όσων διαδραματίζονται στην οθόνη να είναι η μικρότερη δυνατή. Όλες οι απόψεις, λιγότερο ή περισσότερο, είχαν δεχτεί την επίδραση της ψυχανάλυσης (στη λακανική, κυρίως, μορφή της), αν και η θεωρία της σύστασης του υποκείμενου μέσω της ιδεολογικής προσαγωγής δεν μπορεί να γίνει πλήρως αποδεκτή στο ψυχαναλυτικό επίπεδο (βλ. για παράδειγμα την κατασκευή του υστερικού υποκειμένου).

Young Mr. LincolnYoung Mr. Lincoln

Στο επίπεδο της ερμηνείας των ταινιών, περίφημη έχει μείνει η συλλογική ανάλυση της ταινίας του John Ford, Young Mr Lincoln (1939) στα Cahiers du cinéma. Σκοπός της ταινίας, κατά την ανάλυση, μέσα από την μυθογραφική σχεδόν παρουσίαση του Αβραάμ Λίνκολν, είναι η υπαγωγή της πολιτικής στην ηθική. Ο Λίνκολν εκπροσωπεί ένα «τέλος» της πολιτικής μέσα από μια απόλυτη ηθική αταραξία και προτεσταντική αυστηρότητα, με τρόπο που να κάνει το μύθο του «φυσικό». Ο μέλλων πολιτικός, την εποχή της δικηγορικής του ενασχόλησης, είχε την ικανότητα να αναστέλλει τη διαφθορά της εξουσίας και να κατευθύνει ορθά το λαό μέσα από μια στάση πολύ ανθρώπινη. Ωστόσο, η ίδια αυτή ανάλυση υπερβαίνει την ιδέα του ιδεολογικού προκαθορισμού, καθώς το ζήτημα της ερμηνείας του «κειμένου» της ταινίας μέσα από το κείμενο της ανάλυσης οδηγεί προς ένα ερώτημα για τις ίδιες τις γλωσσικές πρακτικές και τους τρόπους παραγωγής τους.

Μια κληρονομιά αυτής της κατεύθυνσης είναι η κριτική διερώτηση της αναγεννησιακής προοπτικής και του τρόπου που αυτή κυριάρχησε επί των φαντασιακών, εμφανιζόμενη ως η πλέον «φυσική» θέαση του ορατού, μεταφερόμενη σχεδόν αυτούσια στα νέα μέσα τεχνολογικής απεικόνισης (φωτογραφία, κινηματογράφος, βίντεο). Ο ιστορικός εντοπισμός αυτής της συγκεκριμένης κληρονομιάς και η αντίληψη της σχετικότητάς της, επιτρέπει την αναγνώριση και αξιολόγηση άλλων εικονολογικών παραδόσεων.

Γιώργος Αραμπατζής

Ο Γιώργος Αραμπατζής είναι Αναπληρωτής Καθηγητής στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και ΣΕΠ (ΕΑΠ). Ασχολείται με την εικονολογία και έχει δημοσιεύσει βιβλία και άρθρα για τον κινηματογράφο.

 

Πρώτη δημοσίευση: 19 Δεκ. 2020, 14:56
Ενημέρωση: 19 Δεκ. 2020, 14:56

ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΝΕΑ

Damsel

Damsel

Θα το βρείτε: Netflix

Σύνοψη: Η γλυκιά κόρη ενός βασιλιά ετοιμάζεται για προξενιό με πλούσια φαμίλια για να...
1 ημέρα

BOX OFFICE

Ταινία
4ημέρο
Tanweer
43250
Film Group
13175
Tanweer
12142
Tanweer
4254
Tanweer
2372
Baghead, από την Spentzos Baghead, από την Spentzos