Aνάλυση: Flash Gordon (1936). Παιδικότητα και φαντασιακό

Στο MOVE IT εξετάζουμε ταινίες του πρόσφατου (ή όχι και τόσο) παρελθόντος, υπό ένα διαφορετικό οπτικό πρίσμα και αποκρυπτογραφούμε την εικονολογία του φιλμ.  Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Γιώργος Αραμπατζής, περνάει από το μικροσκόπιό του αυτή την φορά, το "Flash Gordon" του 1936.

ΣΧΕΤΙΚΑΑνάλυση - «Στη σκιά των 4 γιγάντων»: για τη φιλμική κατασκευή

Το 1936, το κόμικ του Alex Raymond, «Flash Gordon» μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο, σε ένα σήριαλ 13 επεισοδίων. Τα επεισόδια αυτά, γύρω στα 20 λεπτά το καθένα (μαζί με την περίληψη του προηγούμενου επεισοδίου) προβάλλονταν στους κινηματογράφους, ένα κάθε εβδομάδα, πριν από την έναρξη της κανονικής ταινίας. Και μόνο η περιγραφή αυτή δείχνει ότι η σειρά δεν αποτελούσε τη λαμπρότερη παραγωγή της χολυγουντιανής βιομηχανίας. Το 1996, η σειρά επιλέχθηκε από τα Εθνικά Αρχεία της Βιβλιοθήκης του Αμερικάνικου Κογκρέσου ως διατηρητέο καλλιτεχνικό έργο λόγω της πολιτιστικής, ιστορικής και αισθητικής σημασίας της. Στα 60 χρόνια που πέρασαν ανάμεσα στην πρώτη προβολή της και την θεσμική αναγνώριση, σημειώθηκαν κάποιες αλλαγές οι οποίες αξίζουν την προσοχή μας.

Η σημαντικότερη, βέβαια, αλλαγή είναι η επέλαση του «Πολέμου των Άστρων», από το 1977, η τεράστια επιτυχία που γνώρισε η ταινία και όσες την ακολούθησαν, οι οποίες αναφέρονται στο διαστημικό σύμπαν το δημιουργημένο από τον Τζωρτζ Λούκας. Είναι σίγουρο ότι ο Λούκας εμπνεύσθηκε από τα παλαιά κινηματογραφικά σήριαλ, όπως ο Flash Gordon, προκειμένου να χτίσει τη δική του σειρά και τους ήρωες που την κατοικούν. Ωστόσο αυτή η κληρονομιά μπορεί να θεωρηθεί και από άλλη οπτική γωνία: τι ήταν άραγε αυτό που τράβηξε την προσοχή του Λούκας και τον γοήτευσε σε τέτοιο βαθμό ώστε να επιθυμήσει την αναπαραγωγή του με πλέον επίκαιρους όρους; Ο συνδυασμός της space opera με την πλέον εκρηκτική φαντασία είναι από εκείνα τα στοιχεία που προσιδιάζουν στη σειρά. Η αυτοτελής αξία της, όμως, πρέπει να περιγραφεί με πιο ευκρινείς όρους.

Ένα κύριο γνώρισμα της σειράς είναι το πνεύμα της παιδικότητας. Πρόκειται, βέβαια, για ένα παραμύθι αλλά η γραφικότητα του παραμυθιού έχει αντικατασταθεί από τους οραματισμούς της επιστημονικο-τεχνολογικής εξέλιξης, σε έναν αστρικό κόσμο όπου ο άνθρωπος δεν είναι μόνος. Το κύριο περιεχόμενο του πνεύματος της παιδικότητας είναι η προσποίηση. Όπως στα παιδικά παιχνίδια μας, η προσποίηση (ή αλλιώς το «συμβολικό παίγνιο») κάνει ώστε ένα μαγειρικό σκεύος να μετατρέπεται σε διαστημόπλοιο ή οι ήρωες να μάχονται με ακτίνες λέιζερ που είναι ορατές μόνο στα παιδικά μάτια. Η επιβίωση της προσποίησης στους ενήλικες – για κοινωνιολογικούς το δίχως άλλο λόγους – προσδίδει αρκετή δύναμη στα σπέσιαλ εφέ της επιστημονικής φαντασίας ώστε αυτά να γίνονται πιστευτά. Χωρίς τη διατήρηση του πνεύματος της παιδικότητας στα επιμέρους άτομα, τέτοια έργα θα έχαναν μεγάλο μέρος της γοητείας τους.

Η προσποίηση είναι υπεύθυνη για τη διαμόρφωση του κόσμου της φαντασίας μας. Ίσως θα ήταν καλύτερα να αντικαταστήσουμε τον όρο «φαντασία» με τον όρο «φαντασιακό», που σημαίνει ένα χώρο ο οποίος προσδιορίζεται από τις διάφορες προσποιητές δράσεις της παιδικής ηλικίας. Στη σειρά του Flash Gordon, η προσποίηση είναι απροσχημάτιστη καθώς υπακούει σε μια εργαλειακή τελολογία, αυτή του κέρδους της χολυγουντιανής βιομηχανίας. Ο σκοπός ξεπερνάει τα μέσα και εξυπηρετείται από τις μάχες που δίνει ο ήρωας, ένας άνθρωπος της δύναμης, ένας υπεράνθρωπος των μαζών κατά την περίφημη ρήση του Ουμπέρτο Έκο. Το φαντασιακό της σειράς δεν επιτρέπει τη διαμεσολάβηση κανενός είδους εστετισμού όπως αυτός παρατηρείται ήδη στις ταινίες του Ζωρζ Μελιές ή στον Γερμανικό εξπρεσιονισμό. Η απροσχημάτιστη, ωστόσο, εργαλειακότητα της προσποίησης έχει μια δική της γοητεία, εκείνην της καθαρότητας των μέσων και των σκοπών. Γι’ αυτούς τους λόγους, η σειρά έχει μια δική της αξία η οποία αναγνωρίσθηκε πανηγυρικά με το τέλος του 20ού αιώνα.

Γιώργος Αραμπατζής

Ο Γιώργος Αραμπατζής είναι Καθηγητής στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και ΣΕΠ (ΕΑΠ). Ασχολείται με την εικονολογία και έχει δημοσιεύσει βιβλία και άρθρα για τον κινηματογράφο.