Ανάλυση: «Έξαψη» - Η μια και η άλλη γυναίκα

Στο MOVE IT εξετάζουμε ταινίες του πρόσφατου (ή όχι και τόσο) παρελθόντος, υπό ένα διαφορετικό οπτικό πρίσμα και αποκρυπτογραφούμε την εικονολογία του φιλμ.  Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Γιώργος Αραμπατζής, περνάει από το μικροσκόπιό του αυτή την φορά, την "Έξαψη" (Βody Heat) του Λόρενς Κάσνταν

ΣΧΕΤΙΚΑAνάλυση - «Ο Άρχων του κακού»: ο αντιφρονών σκηνοθέτης στα σύνορα

Η μοιραία γυναίκα, η femme fatale, είναι από τις βασικές συνιστώσες του φιλμ νουάρ, πιο συγκεκριμένα είναι ο αφηγηματικός σπινθήρας που πυροδοτεί την πλοκή και, ταυτόχρονα, το πεδίο επάνω στο οποίο εκτυλίσσεται η ηθική διαπάλη ανάμεσα στο αίσθημα και την ανάγκη. Η μοιραία γυναίκα του φιλμ νουάρ συμπυκνώνει, στο πρόσωπό της, όλον τον μανιχαϊσμό και τον ηθικό ζόφο του σημαντικού αυτού κινηματογραφικού είδους. Οι αισθητικές πηγές του δραματικού αυτού προσώπου είναι πολλές: θα μπορούσαμε να αναφέρουμε, εδώ, τις παρισινές εταίρες όπως τις περιγράφει ο γαλλικός νατουραλισμός του τέλους του 19ου αιώνα ή τις γκροτέσκες γυναικείες παρουσίες του Γερμανικού εξπρεσιονισμού, όπως είναι η περίφημη Lulu από την ομώνυμη όπερα του Άλμπαν Μπεργκ. Στο φιλμ νουάρ, η μοιραία γυναίκα εξελίχθηκε σύμφωνα με τους κανόνες της τυποποίησης της αμερικάνικης κινηματογραφικής βιομηχανίας αλλά και με τις κάποιες μεγαλύτερες ελευθερίες που έδινε η καλλιέργεια ενός είδους Β-movies όπως αυτό.

Μετά από μια μερική έκλειψη του, λόγω της ανόδου των κινηματογραφικών πρωτοποριών που είχαν και ως στόχο τους την υπέρβαση των ειδών του εμπορικού – αφηγηματικού κινηματογράφου, το φιλμ νουάρ γνώρισε μια νέα άνθιση ως νέο-νουάρ και, ήδη, έδωσε αναγνωρισμένα αριστουργήματα όπως το Chinatown του Ρόμαν Πολάνσκι και, σε υβριδική μορφή, το Blade Runner του Ρίντλεϋ Σκοτ. Μια από τις σημαντικότερες ταινίες νέο-νουάρ είναι και η «Έξαψη» (Body Heat, 1981) του Λώρενς Κάζνταν. Η μοιραία γυναίκα της ταινίας, που υποδυόταν η Κάθλην Τέρνερ, παρασύρει με τη γοητεία της έναν νέο δικηγόρο (Γουίλιαμ Χαρτ) στη διάπραξη ενός φόνου, τον εξαπατά και τον εγκαταλείπει, γλυτώνοντας ως ένα σημείο από τις συνέπειες του νόμου. Πρόκειται δηλαδή για μια τέλεια συμμόρφωση προς το τυπικό παράδειγμα της φιλμνουαρικής femme fatale.

Ένα βασικό γνώρισμα της μοιραίας γυναίκας είναι η διάκριση και αντίθεσή της προς το γυναικείο υπόδειγμα των πατριαρχικών κοινωνιών, την καλή μητέρα και νοικοκυρά. Η σαγήνη και το στενό συμφέρον αντικαθιστούν τη μητρική φροντίδα και την αγάπη. Η σημασιολογική αυτή αντιστροφή είναι καίριο μέρος του υπόβαθρου μιας ταινίας φιλμ νουάρ.

Αυτό που κάνει την πρωτοτυπία της «Έξαψης» και την τοποθετεί στο νέο-νουάρ είναι ότι η ίδια η ηρωίδα, εδώ, αναλαμβάνει να εξαφανίσει το «άλλο» της, όχι συμβολικά αλλά πολύ πραγματικά. Πρόκειται, μάλιστα για μια διπλή θανάτωση, αφού αφανίζει και τον ίδιο τον εαυτό της με την απόκρυψη της πραγματικής ταυτότητάς της. Το ρευστό σύμπαν μέσα στο οποίο κινούνται οι ήρωες τονίζεται και από τις χορευτικές φιγούρες του εκπροσώπου του νόμου, του γενικού εισαγγελέα (Τεντ Ντάνσον), ενώ με αυτό τον τρόπο δείχνεται πόσο η επιδεξιότητα αποτελεί βασικό κριτήριο της επιτυχημένης κοινωνικής πορείας. Η εγκληματική συμπεριφορά, τελικά, κινείται μεταξύ εργαλειακής λογικότητας και απλής αισθαντικότητας.

Ο Λώρενς Κάζνταν, με αυτή και άλλες ταινίες του, εμφανίστηκε ως σεναριογράφος και σκηνοθέτης με μεγάλο ταλέντο. Αργότερα, θα κάνει καριέρα ως σεναριογράφος κάποιων ταινιών της σειράς «Πόλεμος των άστρων», αφήνοντας στην άκρη το ρεαλιστικο-κριτικό ύφος της «Έξαψης». Η καριέρα του σηματοδοτεί τις αλλαγές που επήλθαν στην παραγωγή της ισχυρότερης κινηματογραφικής βιομηχανίας στον κόσμο, της χολυγουντιανής. Η αντικατάσταση του φωτογραφικού ρεαλισμού και των υφολογικών δυνατοτήτων του από τα ψηφιακά εφέ αποτελεί, ίσως, το σημαντικότερο γεγονός της κινηματογραφικής αισθητικής, ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1970.

Την μουσική της «Έξαψης» συνέθεσε ο μεγάλος Τζών Μπάρυ. Έχει κανείς την εντύπωση, γενικά με τις συνθέσεις του, ότι η ταινία μπορεί να υπάρξει και χωρίς τις εικόνες της, τόσο κινηματογραφικό είναι το ύφος της μουσικής γραφής του.    

Γιώργος Αραμπατζής

Ο Γιώργος Αραμπατζής είναι Καθηγητής στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και ΣΕΠ (ΕΑΠ). Ασχολείται με την εικονολογία και έχει δημοσιεύσει βιβλία και άρθρα για τον κινηματογράφο.