Aνάλυση - "Blow up": Χίπις και κινηματογράφος

Στο MOVE IT εξετάζουμε ταινίες του πρόσφατου (ή όχι και τόσο) παρελθόντος, υπό ένα διαφορετικό οπτικό πρίσμα και αποκρυπτογραφούμε την εικονολογία του φιλμ.  Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Γιώργος Αραμπατζής, περνάει από το μικροσκόπιό του αυτή την φορά, το "Blow up" του Μικελάντζελο Αντονιόνι 

ΣΧΕΤΙΚΑΑνάλυση - «Η χρυσή νυχτερίδα»: Αρχαιοφουτουρισμός

Η σχέση των χίπις με τον κινηματογράφο δεν έχει ακόμη διερευνηθεί ικανοποιητικά. Στις περισσότερες περιπτώσεις έχει να κάνει με την ανάδειξη μιας θεματογραφίας ή ενός «τρόπου ζωής» όπως γίνεται, για παράδειγμα, με την ταινία Easy Rider («Ξένοιαστος καβαλάρης», 1969) του Ντένις Χόπερ. Πολύ μικρότερη σημασία έχει δοθεί στη μεταφορά του βαθύτερου πνεύματος των χίπις στον κινηματογράφο. Ότι υπήρχε ένα τέτοιο βαθύτερο πνεύμα και ότι το κίνημα δεν εξαντλούνταν σε ένα εναλλακτικό πρακτικισμό το γνωρίζουμε από πολλές αναλύσεις όπως αυτή του Ζακ Λακαριέρ για τους Γνωστικούς και του Τζαίησον Ξενάκη για τους χίπις και τους κυνικούς.

Ο Μικελάντζελο Αντονιόνι, αν και μια γενιά μεγαλύτερος από εκείνη των χίπις, μπορεί να θεωρηθεί ως προδρομικός εκφραστής του πνεύματός τους και η ταινία του Blow up (1966) ως ένα σημαντικό ορόσημο για την παρουσίαση των αντίστοιχων πεποιθήσεων. Οι χίπις έδιναν μεγάλη σημασία στο φαινόμενο της πρόσληψης (perception) και στη διεύρυνση των θυρών δια των οποίων αυτή αποκτά μεγαλύτερη εμβέλεια, έστω και με τεχνητούς τρόπους. Το Blow up είναι, ακριβώς, αφιερωμένο στην πραγμάτευση του φαινομένου της πρόσληψης. Εδώ, το τεχνητό μέσο δια του οποίου διευρύνονται οι θύρες αντίληψης της πραγματικότητας είναι η φωτογραφία και, ειδικότερα, ο φωτογραφικός ρεαλισμός. Χάρη σ’ αυτόν τον τελευταίο, ο ήρωας-φωτογράφος της ταινίας είναι σε θέση να αντιληφθεί τη διάπραξη ενός φόνου ο οποίος αλλιώτικα θα περνούσε απαρατήρητος. Όμως, η ταινία δεν αναλώνεται στην απλή κατάδειξη μιας δολοφονικής συνωμοσίας. Θα λέγαμε, μάλιστα, ότι αυτό είναι το λιγότερο που την ενδιαφέρει. Ο Αντονιόνι εστιάζει με ένταση επάνω στη σχέση φαινομενικότητας και σύμβασης όπως δείχνεται στην τελευταία σκηνή όπου μια ομάδα αντισυμβατικών νέων (χίπις) προσποιείται ότι παίζει και παρακολουθεί ένα παιχνίδι τένις.

Το φιλμ προσεγγίζει τη νοοτροπία των χίπις και από μια άλλη άποψη, ότι παρουσιάζει μια νέα εποχή στην ιστορία της ντροπής ή, καλύτερα, της υπέρβασής της. Ο ήρωας-φωτογράφος κινείται στο πλαίσιο του σικ swinging London της δεκαετίας του 1960 όπου τα παλαιά ταμπού καταρρίπτονται, ιδιαίτερα στο επίπεδο της σεξουαλικότητας. Εδώ, πρέπει να υπογραμμιστεί η συνέχεια και η ρήξη των χίπις με τα ευρωπαϊκά πρωτοποριακά κινήματα των αρχών του 20ού αιώνα. Τη δεκαετία του 1960, το ζήτημα δεν είναι να αρνηθεί κανείς και να συγκρουστεί με τις κοινωνικές και αισθητικές συμβατικότητες. Το ζητούμενο είναι να διευρυνθεί η πρόσληψη μέχρι τις κοσμολογικές διαστάσεις της. Ως προς αυτό το σημείο, η επιλογή από τον Αντονιόνι του πάρκου, που παίζει κεντρικό ρόλο στην εκδίπλωση της πλοκής της ταινίας, είναι καίρια, αφού αυτό συνδέει τον πολιτιστικό χώρο (πόλη) με τη φύση. Ο φόνος δεν είναι μόνο μια θανάσιμη παράβαση της συλλογικής ζωής αλλά και ένα είδος κοσμικού εγκλήματος (μια ύβρις) που καταδεικνύει τον αμφιλεγόμενο χαρακτήρα των προϋποθέσεων και των κανόνων της συλλογικότητας. Οι χίπις, έτσι, αναδεικνύονται ως χορευτές του κόσμου, τολμηροί στο πολιτιστικά εντοπισμένο και επιδέξιοι ακροβάτες μέσα στο γενικότερο παιχνίδι του κόσμου.

Ο Αντονιόνι με το Blow up συνεχίζει το ενδιαφέρον του για το πρόβλημα της πρόσληψης που θεματοποίησε στην προηγούμενη ταινία του, την «Κόκκινη έρημο» (1964). Το φιλμ Zabriskie point (1970) που ακολουθεί θα καταδείξει ακόμη περισσότερο την εμπλοκή του με την πνευματικότητα των χίπις.

Γιώργος Αραμπατζής

Ο Γιώργος Αραμπατζής είναι Καθηγητής στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και ΣΕΠ (ΕΑΠ). Ασχολείται με την εικονολογία και έχει δημοσιεύσει βιβλία και άρθρα για τον κινηματογράφο.