Bωβός κινηματογράφος

Το σινεμά πριν τον ήχο

Του Κώστα Αδαμόπουλου

Δεν είχαμε και λίγες αφορμές στην φετινή σεζόν για ένα αφιέρωμα στον βωβό κινηματογράφο: Θες η διανομή της ολοκληρωμένης εκδοχής του «Metropolis» του Φριτς Λανγκ, προτιμάς το φεστιβαλάκι που επιμελήθηκε στις αρχές του μήνα το Ινστιτούτο Γκαίτε στο οποίο λιγότερο γνωστές βωβές ταινίες ντύθηκαν με ζωντανή μουσική, διαλέγεις το Cine Mix στο Φεστιβάλ Γαλλόφωνου κινηματογράφου με live του Dj Cam; Πιο πρόσφατη απ’όλες, η παρουσίαση της πρώτης ταινίας επιστημονικής φαντασίας στην ιστορία του κινηματογράφου, «Το ταξίδι στο φεγγάρι» του Ζορζ Μελιές (1902), αποκατεστημένη και… έγχρωμη στο 64ο Φεστιβάλ των Καννών που βρίσκεται σε εξέλιξη, σε μουσική υπόκρουση των Air! Το αφιέρωμα που ακολουθεί είναι και αυτό με την σειρά του... αποκατεστημένο σε αντίθεση με την περιοδική έκδοση, όπου από λάθος λείπουν ορισμένα κείμενα…  

Άραγε επιστρέφει ο βωβός κινηματογράφος;. Και αν ναι, ως τι επιστρέφει; Θα είναι άλλη μια παροδική επιστροφή στα θέρτιζ στα χνάρια του σουΐνγκ; Θα αλληλεπιδράσει δημιουργικά με τη βίντεο αρτ τώρα που έγινε η θάλασσα γιαούρτι και με πολύ απλά και φτηνά μέσα ο καθένας μας μπορεί να κάνει παιχνίδι με την εικόνα; Ή θα αντιμετωπιστεί σα μουσειακό είδος και μια καλή ευκαιρία για χλιδάτες επανεκδόσεις; Το σινεμά πριν από την παρέμβαση του ήχου δεν είναι ούτε μουσειακό είδος, ούτε σπορ για κουλτουριάρηδες, ούτε ρετρό χαζοχαρουμενιά για να αισθανόμαστε τρέντι. Είναι πάνω απ' όλα ταινίες, Καλές, κακές και αδιάφορες• ντοκιμαντέρ, κωμωδίες, τρόμου• υπερπαραγωγές, πειραματικές και ανιμέισιον. Και όπως όλες οι ταινίες μας προκαλούν συγκίνηση, γέλιο και προβληματισμούς. Η κινούμενη εικόνα ήταν για το θέαμα (και για την ειδησεογραφία εδώ που τα λέμε, αλλά αυτή είναι μια άλλη μεγάλη κουβέντα) μια εφεύρεση αντίστοιχη με το σιδηρόδρομο στις συγκοινωνίες. Τα τρένα στις ταινίες των αδερφών Λυμιέρ τρόμαξαν τους θεατές όσο και τα πραγματικά τρένα τρόμαξαν τους αγρότες όταν πρωτοεμφανίστηκαν στα χωριά τους. Τα πρώτα χρόνια ήταν αφιερωμένα σε ένα κυνήγι του ρεαλισμού, σε μια ντοκιμαντερίστικη καταγραφή του έξω κόσμου. Και οι πρώτες ταινίες μυθοπλασίας δεν ήτανε παρά κινηματογραφημένο θέατρο. Πώς να ξεπεράσεις άλλωστε μια τόσο βιωμένη και αναπτυγμένη τέχνη;

Τα θεμέλια

Κι όμως, η αυτόνομη πορεία του κινηματογράφου ξεκίνησε γρήγορα. Τα απίθανα -και εντελώς κωμικά για τα σημερινά δεδομένα- εφέ του Ζορζ Μελιές στο «Ταξίδι στη Σελήνη» σημαδεύουν την έναρξη της επιστημονικής φαντασίας. Το πρώτο ανιμέισιον εμφανίζεται το 1906, για να οδηγήσει στην εξαιρετική «Φαντασμαγορία» του Εμίλ Κολ δυο χρόνια αργότερα. Παρουσιάζεται ο πρώτος, δεκαπεντάλεπτος Μπεν Χουρ, κινηματογραφείται η χιονισμένη Μόσχα και τα παζάρια της, ένα σαφάρι στη Δανία (!) και μια ερωτική πράξη σε ένα ποτάμι στην Αργεντινή. Τα θεμέλια έχουν μπει.

Το ταλέντο του Τσάρλι Τσάπλιν

Και κάπως έτσι αρχίζει η μεγάλη περιπέτεια των φιλμ με αξιώσεις. Στη δεκαετία του 10 θα αρχίσει να ξεδιπλώνεται το ταλέντο του Τσάρλι Τσάπλιν, ο κινηματογράφος θα γίνει βιομηχανία και θα παρουσιάσει τις πρώτες του υπερπαραγωγές όπως το ιταλικό «Καμπίρια», το Χόλιγουντ ανοίγει τις πύλες του για να γυριστεί ο «Ερυθρόδερμος» του Σεσίλ Ντε Μιλ. Την ίδια περίοδο όμως ο Έντουαρντ Κέρτις κινηματογραφεί απίθανα τους εσκιμώους στη «Γη των κεφαλοκυνηγών», οκτώ χρόνια πριν φτιάξει ο Ρομπερτ Φλαχερτυ τον «Νανούκ του Βορρά», ίσως το πιο καλογυρισμένο ντοκιμαντέρ στην ιστορία του είδους. Και μιλάμε για ταινίες υψηλής αισθητικής που βλέπονται άνετα μέχρι σήμερα. Οι Γάλλοι παραμένουν τεχνικά πρωτοπόροι, ξεκινούν δυνατά με διασκευές γνωστών μυθιστορημάτων αλλά ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος τους καθηλώνει, όπως άλλωστε και όλους τους Ευρωπαίους.

Γερμανικός εξπρεσιονισμός

Η οικονομική καθήλωση και ο παραλογισμός του πολέμου των χαρακωμάτων θα οδηγήσει στην άνθιση του ευρωπαϊκού σινεμά στη δεκαετία του '20. Στην ηττημένη Γερμανία το κίνημα του εξπρεσιονισμού εγκαινιάζει τη σύγχρονη αντίληψη για το σινεμά. Ο «Νοσφεράτου» του Μουρνάου καθορίζει τον τρόπο που θα γυρίζονται στο εξής τα φιλμ τρόμου, το «Τελευταίο γέλιο» του μας συστήνει τον εξαιρετικό ηθοποιό Έμιλ Γιάννινγκς αλλά και την κινούμενη κάμερα που ακολουθεί τους ηθοποιούς και καταγράφει εξαιρετικές εικαστικά σκηνές. Το «Μετρόπολις» του Φριτς Λανγκ βλέπεται ακόμα μονορούφι και ο Βάλτερ Ρούτμαν, μετά από τα πειραματικά του φιλμάκια, μπροστά στα οποία ωχριά η σημερινή βίντεο αρτ, παρουσιάζει το «Βερολίνο, Συμφωνία Μιας Μητρόπολης» στο οποίο έχουμε μερικές από τις ωραιότερες σκηνές δρόμου που έχουν κινηματογραφηθεί. Παράλληλα φτιάχνει μαζί με τη Λότε Ρέινιγκερ ένα ανιμέισιον βασισμένο στις τεχνικές του κινέζικου θεάτρου σκιών για να μας διηγηθεί κάποιες από τις ιστορίες που υπάρχουν στις Χίλιες και μια νύχτες. Ονομάζεται «Οι περιπέτειες του πρίγκηπα Αχμέντ» και ειλικρινά αν σας δοθεί η ευκαιρία να το δείτε μην το χάσετε. Φυσικά όλα αυτά θα τελειώσουν άσχημα και απότομα με την άνοδο των εθνικοσοσιαλιστών στην εξουσία.

Σοβιετική «nouvelle vague»

Την ίδια εποχή, στη Σοβιετική Ένωση το καινούργιο καθεστώς προτρέπει τους νέους ανθρώπους να ξεδιπλώσουν το ταλέντο τους. Ο Αϊζενστάιν δημιουργεί μυθικές ταινίες για την επανάσταση, ο απίθανος Γιάκοβ Προταζάνοφ γυρίζει την «Αελίτα», όπου η πριγκήπισσα του πλανήτη Άρη ερωτεύεται ένα νεαρό Μπολσεβίκο που τον βλέπει από ένα τηλεσκόπιο. Ο εν λόγω νεαρός εκτοξεύεται με έναν πύραυλο, φτάνει στον πλανήτη τους, ξεσηκώνει το λαό ενάντια στην καταπίεση και εγκαθιδρύουν τον κομμουνισμό στον Άρη. Μα το Θεό, σηκώνουν και σφυροδρέπανα. Πέρα από την πλάκα πάντως, όλες οι μετέπειτα διαστημικές ταινίες και σειρές, από Φλας Γκόρντον μέχρι Σταρ Τρεκ, εκεί βασίζονται. Την ίδια πάνω κάτω εποχή ο Τζίγκα Βερτόφ γυρίζει τον «Άνθρωπο με την κάμερα», την πιο ενδιαφέρουσα απόπειρα να αποδεσμευτεί οριστικά ο κινηματογράφος από τα δεσμά του θεάτρου. Πέρα από το ότι έχει εφεύρει και χρησιμοποιεί εκεί για πρώτη φορά όλες τις σύγχρονες τεχνικές κινηματογράφησης, το αποτέλεσμα είναι πραγματικά μαγικό, και ευτυχώς που ξανάρθε πρόσφατα στην επικαιρότητα με το σάουντρακ που έφτιαξαν γι' αυτό οι Cinematic Orchestra. Πρέπει να είναι η καλύτερη ταινία προπαγάνδισης του σοβιετικού μοντέλου οργάνωσης της κοινωνίας. Σε ψήνει ότι κάτι καινούργιο και σπουδαίο συμβαίνει εκεί. Πόση διαφορά από την ακριβώς επόμενη ταινία του, τα «Τρία τραγούδια για το Λένιν», όταν πλέον ο σοσιαλιστικός ρεαλισμος έχει γίνει επίσημη κινηματογραφική πολιτική. Παρότι έχει φτιαχτεί με προφανή σκοπό να υμνήσει το καθεστώς, το αποτέλεσμα είναι τo ακριβώς αντίθετο.

H γαλλόφωνη ιντελιγκέντσια

Στη Γαλλία ο Αμπέλ Γκανς ανανεώνει τις κινηματογραφικές τεχνικές με το «Ναπολέοντα» και το «Δρόμο», ο Ζαν Ρενουάρ γυρίζει τη «Νανά» και ένα εξοργιστικά καλό «Κοριτσάκι με τα σπίρτα», η Ζερμέν Ντυλάκ και ο Ζαν Κοκτό θέτουν τις βάσεις του αβαν-γκάρντ επηρεασμένοι από το σουρεαλισμό. Τα θεμέλια όμως θα τα βάλουν οι πρόγονοι του σουρεαλισμού, οι ντανταΐστές. Με κομβικό σημείο το «Entr'acte» του Ρενέ Κλαιρ, παράγεται ένας καθηλωτικός ορυμαγδός ταινιών από τη γαλλική ή γαλλόφωνη ιντελιγκέντσια της εποχής: η «Επιστροφή στη Λογική» και το «Emak-Bakia» του Μαν Ρέι, το «Αναιμικό Σινεμά» του Μαρσέλ Ντυσάμ, το «Μηχανικό Μπαλέτο» του Φερνάν Λεζέ. Η χαρά του παιχνιδιού είναι τόσο προφανής σε αυτά τα έργα που δυσκολεύονται να γεράσουν παρότι φτιάχτηκαν όταν ο Μητσοτάκης ήταν παιδί.

Σλάπστικ από ΗΠΑ

Στο μεταξύ, οι Ηνωμένες Πολιτείες συνεχίζουν να χτίζουν αυτό που σήμερα είναι η πλουσιότερη κινηματογραφική βιομηχανία του κόσμου με υπερπαραγωγές και μελοδράματα. Μέσα όμως από το βοντβίλ και τα άλλα λαϊκά θεάματα που κυριαρχούσαν έτσι ή αλλιώς στις αμερικάνικες πόλεις προκύπτει μια νέα μορφή κωμωδίας, το σλάπστικ. Θα μπορούσαμε να το χαρακτηρίσουμε συνδυασμό χαβαλέ και βίας ή απλούστερα πλακατζήδικη βία. Κάπου εκεί κινούνται ο Χοντρός με το Λιγνό, αλλά και τα αριστουργήματα που γύρισε ο Τσάπλιν στη δεκαετία του '20. Το «Χαμίνι», ο «Χρυσοθήρας», τα «Φώτα της πόλης» ακολουθούν τους κανόνες του είδους ξεπερνώντας τους. Και θα ήταν κρίμα να υποτιμήσουμε τον Μπάστερ Κίτον και το «Στρατηγό» του ή το Χάρολντ Λόιντ στο «Μωρέ Κουράγιο!».

Με βλέμμα μικρού παιδιού

Θα μπορούσαν να αναφερθούν άλλοι τόσοι σκηνοθέτες κι ακόμα περισσότερες ταινίες. Σίγουρα το κείμενο είναι λειψό χωρίς μια αναφορά στους μουσικούς που έπαιζαν ζωντανά κατά τη διάρκεια των προβολών ή στους κονφερασιέ που διάβαζαν τους μεσότιτλους στο αναλφάβητο κοινό και έδιναν εξηγήσεις για τα σκοτεινά σημεία της πλοκής. Αλλά έτσι κι αλλιώς μιλάμε για μια ιστορία που έμεινε μισή. Ψάξτε και βρείτε τις ταινίες που σας ενδιαφέρουν από το βωβό κινηματογράφο. Δεν ήταν μια εποχή αθωότητας, ούτε χρειάζεται καμιά ιδιαίτερη καλλιέργεια για να τις παρακολουθήσετε. Το μόνο που μας λείπει (και είναι πια δύσκολο να βρεθεί) είναι το παρθένο από εικόνες μάτι των ανθρώπων που ζούσαν στις αρχές του 20ου αιώνα. Αν είναι λοιπόν να δείτε οποιαδήποτε από αυτές τις ταινίες, από τις μπαλαφάρες του Φάτι Αρμπέκλ μέχρι τα σχιζοφρενικά φιλμάκια του Χανς Ρίχτερ, παρακολουθήστε τις με βλέμμα μικρού παιδιού.

Έντεκα ταινίες που καλό θα ήταν να απολαύσετε: