Aνάλυση: «Ο μεσάζων» και οι εραστές

Στο MOVE IT εξετάζουμε ταινίες του πρόσφατου (ή όχι και τόσο) παρελθόντος, υπό ένα διαφορετικό οπτικό πρίσμα και αποκρυπτογραφούμε την εικονολογία του φιλμ.  Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Γιώργος Αραμπατζής, περνάει από το μικροσκόπιό του αυτή την φορά, ένα δείγμα της κορυφαίας παραγωγικής συνεργασίας των Τζόζεφ Λόουζυ – Χάρολντ Πίντερ

ΣΧΕΤΙΚΑAνάλυση - «Ο Άρχων του κακού»: ο αντιφρονών σκηνοθέτης στα σύνορα

Ο Αμερικανός σκηνοθέτης Τζόζεφ Λόουζυ (1909-1984) σε συνεργασία με τον συγγραφέα Χάρολντ Πίντερ (1930-2008, βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας 2005) δημιούργησαν μια σειρά από αριστουργηματικές ταινίες, ανάμεσα στις οποίες τα πρωτεία αναμφίβολα έχει ο «Υπηρέτης» του 1963 (βλ. «Ο Υπηρέτης»: η οπτική απόδοση της κοινωνικής ταυτότητας). Η ταινία «Ο μεσάζων» (The Go-Between) από το 1971 είναι ακόμη ένα δείγμα της κορυφαίας παραγωγής των Λόουζυ – Πίντερ. Ο τίτλος αναφέρεται σε ένα 13χρονο αγόρι που λειτουργεί ως αγγελιαφόρος μεταξύ δυο εραστών οι οποίοι βιώνουν έναν κοινωνικά απαγορευμένο έρωτα.

Ο Λήο, λοιπόν, στο γύρισμα του 20ού αιώνα, παιδί ξεπεσμένης και στενεμένης οικονομικά οικογένειας είναι προσκεκλημένος να φιλοξενηθεί στο αρχοντικό του συμμαθητή του Μάρκους, στο Νόρφολκ. Εκεί, θα ερωτευθεί την μεγαλύτερη αδελφή του τελευταίου, την Μαριάν, η οποία πρόκειται να παντρευθεί τον φιλικό υποκόμη Χιου Τρίμινγκχαμ. Αφού της αφοσιωθεί, ο μικρός, θα αρχίσει να μεταφέρει μηνύματα ανάμεσα σε εκείνην και τον κοινωνικά κατώτερό της Τεντ Μπέρτζες, που είναι επιστάτης ενός γειτονικού κτήματος. Τυχαία, θα ανακαλύψει ότι πρόκειται για ερωτικά γράμματα και, αργότερα, θα αντικρύσει τη σοκαριστική για την ηλικία του αλήθεια του σωματικού έρωτα ανάμεσα σε έναν άνδρα και μια γυναίκα.

Η ιδέα του μεσάζοντα παραπέμπει βέβαια στη γέννηση του θεού Έρωτα στο πλατωνικό «Συμπόσιο» όπου λέγεται ότι είναι γιος του Πόρου και της Πενίας. Η γενεαλογία αυτή, σκοπό έχει να εξηγήσει την ιδιαιτερότητα της ερωτικής επιθυμίας η οποία για να υπάρξει δεν μπορεί να είναι ούτε ικανοποιημένη ούτε στοιχειώδης αλλά πρέπει να βρίσκεται κάπου ανάμεσα στα δυο αυτά όρια. Η ενδιάμεση αυτή θέση εντάσσεται σε μια κίνηση της επιθυμίας, μέσα από το πρόσωπο του Εραστή, προς το όντως ωραίο και αγαθό. Η ιδεαλιστική τάση που σχετίζεται με αυτή την αντίληψη βρίσκεται ήδη, από προδιάθεση, στον Λήο ο οποίος αναπληρώνει την κοινωνική αδυναμία του με την ενασχόληση με το απόκρυφο (ζώδια, βασκανίες). Η ζωή θα του μάθει την πιο κοινή θέση του μεσάζοντα ενός σαρκικού έρωτα.

Η ροή της ταινίας διακόπτεται από πλάνα ενός γηραιού αξιοπρεπούς Εγγλέζου που επισκέπτεται τα τοπία της ταινίας για να ανταποκριθεί στην πρόσκληση της επίσης γηραιάς Λαίδης Τρίμιγκχαμ. Η γυναίκα στο ημίφως του δωματίου θα του αποκαλύψει ότι ο εγγονός της έχει μάθει τα σχετικά με τη φυσική καταγωγή του από τον επιστάτη Μπέρτζες και θα του ζητήσει να λειτουργήσει ακόμη μια φορά ως μεσάζων, ανάμεσα σε αυτήν και τον νέο άνδρα. Του ζητάει να εξηγήσει στον εγγονό ότι προέρχεται από έναν πραγματικό έρωτα που, ως τέτοιος, είναι όντως ωραίος και αγαθός. Το καταθλιπτικό αίτημα που έρχεται δεκαετίες μετά από τα γεγονότα διαψεύδει ήδη την αντίληψη αυτή.

Η ταινία βασίζεται στο ομώνυμο μυθιστόρημα του L. P. Hartley (1895-1972) από το 1953. Η αρχή του μυθιστορήματος είναι περίφημη: «το παρελθόν είναι μια ξένη χώρα: τα πράγματα γίνονται διαφορετικά εκεί». Η ουσία της πρότασης είναι μια παραπομπή στη μυθιστορηματική φιλοσοφία του Μαρσέλ Προυστ υπό το φως της οποίας μπορεί το έργο να θεωρηθεί ως μια νέα επεξεργασία του «Εραστή της Λαίδης Τσάτερλυ» του T. E. Lawrence.

Πέρα από τις γενικές αυτές αρχές, η ταινία χτίζεται βιωματικά σε εικόνες και αισθήσεις: η ραθυμία της βρετανικής εξοχής τον Αύγουστο, τα κοινωνικά τελετουργικά (οικογενειακά τραπέζια, προσευχές, αγώνες κρίκετ), τα απροσδόκητα σύμβολα όπως η δηλητηριώδης Atropa Belladona που φυτρώνει άγρια δίπλα στο αρχοντικό. Η τελική ανακάλυψη της συνεύρεσης χαρακτηρίζεται από μια διπλή παρόμοια κίνηση: η μητέρα της Μαριάν κρύβει το πρόσωπο του Λήο στην αγκαλιά της, για να μη βλέπει, και η Μαριάν το πρόσωπο του Τεντ στον κόρφο της για να μην αντικρύσει το βλέμμα της μητέρας της.

Πρωταγωνιστούν η Τζούλι Κρίστι (Μάριαν) και ο Άλαν Μπαίητς (Μπέρτζες), πλαισιωμένοι από τους σχεδόν πάντα άψογους δεύτερους ρόλους που επιτυγχάνουν οι Άγγλοι ηθοποιοί. Το φιλμ υποστηρίζεται από ένα πολύ ωραίο μουσικό θέμα του Μισέλ Λεγκράν.

Γιώργος Αραμπατζής

Ο Γιώργος Αραμπατζής είναι Καθηγητής στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και ΣΕΠ (ΕΑΠ). Ασχολείται με την εικονολογία και έχει δημοσιεύσει βιβλία και άρθρα για τον κινηματογράφο.