Aνάλυση: Σκληρότητα και κινηματογράφος

Published: 4 Dec 2022, 16:20

Στο MOVE IT εξετάζουμε ταινίες του πρόσφατου (ή όχι και τόσο) παρελθόντος, υπό ένα διαφορετικό οπτικό πρίσμα και αποκρυπτογραφούμε την εικονολογία του φιλμ.  Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Γιώργος Αραμπατζής, περνάει από το μικροσκόπιό του αυτή την φορά, την αισθητική της σκληρότητας στην κινηματογραφική τέχνη. 

<a href="/en/apopseis-arthra/analysi-i-ekleipsi-i-zoi-kai-hrimatistirio/69603">Ανάλυση - Η «Έκλειψη»: η ζωή και το χρηματιστήριο</a>ΣΧΕΤΙΚΑΑνάλυση - Η «Έκλειψη»: η ζωή και το χρηματιστήριο

Η αισθητική της σκληρότητας διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην κινηματογραφική τέχνη. Παρ' όλες τις ηθικές και ηθικολογικές επιφυλάξεις, αυτή η δυναμική δεν αναιρέθηκε ποτέ με αναπόδραστο τρόπο. Φυσικά, η σκληρότητα δεν είναι οικεία πνευματική παραγωγή του κινηματογράφου αλλά κραταιό στοιχείο της πραγματικότητας, σε όλη τη διάρκεια του σύντομου εικοστού αιώνα (κατά την έκφραση του Έρικ Χομπσμπάουμ), που είναι αδιαμφισβήτητα και ο αιώνας του κινηματογράφου. Από μια άποψη, η φιλμική πραγμάτευση της σκληρότητας υπήρξε μια αντίδραση στον ισχυρό ιστορικό σαδισμό του αιώνα, πιθανώς στο εσωτερικό μιας προσπάθειας ομοιοπαθητικής αφύπνισης. Ο Αντρέ Μπαζέν, ο θεωρητικός του φωτογραφικού οντολογικού ρεαλισμού του κινηματογράφου, εστίασε ιδιαίτερα στο φαινόμενο αυτό όπως βλέπουμε σε τόμο με κείμενά του και τον τίτλο Le cinéma de la cruauté (= ο κινηματογράφος της σκληρότητας), μια συλλογή έξι άρθρων του μεγάλου διανοητή, που συγκέντρωσε και εξέδωσε ο Φρανσουά Τρυφώ.

ΠαπατάκηςΠαπατάκης

Το στοιχείο της σκληρότητας, ωστόσο, δεν παρουσιάζεται μόνο στις μεγάλες ιστορικές τραγωδίες αλλά και σε χώρους της οικειότητας. Μια ιστορία που απέβη αρχετυπική για το φαινόμενο ήταν το έγκλημα των αδελφών Παπέν στη Γαλλία, δυο υπηρετριών οι οποίες, σε μια κρίση αμόκ, δολοφόνησαν την αφεντικίνα τους, που τις τυραννούσε, και την κόρη της. Η ιστορία τους έγινε θεατρικό έργο από τον Ζαν Ζενέ ("Οι Δούλες", κυκλοφορεί σε μετάφραση του Οδυσσέα Ελύτη) και απασχόλησε πολλούς Γάλλους διανοούμενους (Ζαν-Πωλ Σαρτρ, Σιμόν ντε Μπωβουάρ, Ζακ Λακάν). Το 1963, ο Ελληνο-γάλλος σκηνοθέτης Νίκος Παπατάκης παρουσίασε την πρώτη ταινία του "Οι άβυσσοι" που εμπνεόταν από το γεγονός. Η ταινία "Η τελετή" (1995) του Κλωντ Σαμπρόλ απηχεί, και αυτή, την ιστορία των δυο αδελφών.

Το όνομα του Ζαν Ζενέ εισάγει κατά κάποιο τρόπο στον χαρακτήρα της κινηματογραφικής σκληρότητας, έστω και με συνειρμικό τρόπο. Ο Ζενέ, λογοτέχνης (συγγραφέας μυθιστορημάτων όπως  "Η Παναγία των λουλουδιών", "Το ημερολόγιο ενός κλέφτη" σε μετάφραση και τα δυο του Δημήτρη Δημητριάδη, "Ο καβγατζής της Βρέστης", "Ο σχοινοβάτης", σε μτφρ. Χριστόφορου Λιοντάκη, κ. ά.) και σκηνοθέτης του κινηματογράφου (ιδίως της πειραματικής ταινίας που άφησε εποχή Un chant d'amour, 1950), υπήρξε εμβληματική μορφή της Γαλλικής διανόησης μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο Σαρτρ του αφιέρωσε τη μελέτη "Άγιος Ζενέ: κωμωδός και μάρτυρας", 1952.

ΖενέΖενέ

Ο Ζενέ είναι το άκρως αντίθετο ενός άνθρωπου των γραμμάτων με την έννοια ενός στοχαστή του σπουδαστηρίου. Καταδικασμένος κλέφτης, αποφυλακίζεται χάρη στην παρέμβαση της Γαλλικής διανόησης, ιδίως του Σαρτρ. Τα κείμενά του αντανακλούν το αίσθημα της φρικιαστικής ομορφιάς του κόσμου, μέσα από την περιγραφή των τελετουργικών εμμονών μιας αξιοκαταφρόνητης συλλογικότητας. Η ύπαρξή του, όπως και τα γραπτά του, μαρτυρούν μια πρωτογενή ηθική κρίση και μια αυτό-ανάλωση στην απώθηση ενός κόσμου, που αυτός, ο αρχικά και αρκτικά περιθωριακός, τον κρίνει ως ηθικά ελλειμματικό. Η ματιά του επάνω στα πράγματα έχει ως στόχο την πρόκληση σκανδάλου και δυσανεξίας στον αναγνώστη / θεατή. Ταυτόχρονα, το συγγραφικό ύφος του δεσμεύεται σε ένα λυρισμό άγριας ομορφιάς. Η τέχνη του παίζει με τις ανατροπές των σημείων αναγνώρισης του περιβάλλοντος έτσι ώστε το κοινωνικό τοπίο να γίνεται ένα "άλλο" το οποίο φιλοδοξεί όμως να είναι μια αυθεντική εικόνα. Η σκληρότητά του δεν είναι παρά η λογική συνέπεια της διαδικασίας παροντοποίησης αυτού του "άλλου του κόσμου" που είναι, συνάμα, και το "ίδιον του κόσμου".

Οι ισορροπιστέςΟι ισορροπιστές

Η ταινία του Παπατάκη "Οι ισορροπιστές" (1992), η τελευταία του, εμπνέεται από την ιδιωτική ζωή του Ζενέ. Ο σκηνοθέτης γνώριζε και συναναστρεφόταν τον συγγραφέα αν και από τη σχέση τους δεν έλειπαν οι αντιθέσεις. Θα μπορούσε να πούμε ότι το σύνολο έργο του Παπατάκη χαρακτηρίζεται από μια σκληρότητα κατά το ύφος του Ζενέ. Οι ταινίες του "Οι βοσκοί της συμφοράς" (1967) και "Η φωτογραφία" (1986) μεταφέρουν αυτόν τον ιδιαίτερο αισθητικό τρόπο στον ελληνικό χώρο. Θα μπορούσε να λεχθεί, μάλιστα, ότι ένα επεισόδιο της κοινωνικής ιστορίας της Γαλλίας επηρέασε, έμμεσα αλλά πραγματικά, τον τρόπο που έγινε αντιληπτή η Ελληνική κοινωνική ιστορία. Αυτό καταδεικνύει τις ιδιάζουσες δυνάμεις του κινηματογράφου να διαπλάθει τον χώρο και τα υποκείμενα.

Γιώργος Αραμπατζής

Ο Γιώργος Αραμπατζής είναι Καθηγητής στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και ΣΕΠ (ΕΑΠ). Ασχολείται με την εικονολογία και έχει δημοσιεύσει βιβλία και άρθρα για τον κινηματογράφο.

ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΝΕΑ

BOX OFFICE

Ταινία
4ημέρο
Baghead, από την Spentzos Baghead, από την Spentzos