Aνάλυση - «Ο άνθρωπος αντίγραφο»: τυραννία και επανάληψη

Στο MOVE IT εξετάζουμε ταινίες του πρόσφατου (ή όχι και τόσο) παρελθόντος, υπό ένα διαφορετικό οπτικό πρίσμα και αποκρυπτογραφούμε την εικονολογία του φιλμ.  Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Γιώργος Αραμπατζής, περνάει από το μικροσκόπιό του αυτή την φορά, την ταινία "Enemy" του σπουδαίου Ντενί Βιλνέβ.

ΣΧΕΤΙΚΑAνάλυση - «Ο Άρχων του κακού»: ο αντιφρονών σκηνοθέτης στα σύνορα

Ο ήρωας της ταινίας «Ο άνθρωπος αντίγραφο» (The Enemy, 2013) του Ντενί Βιλνέβ, ο καθηγητής ιστορίας Άνταμ Μπελ, αναρωτιέται, ήδη από την αρχή του φιλμ, μπροστά στο ακροατήριο των φοιτητών του, για τη σχέση ανάμεσα στην τυραννία και την επανάληψη. Η εν λόγω σχέση θεμελιώνεται επάνω σε μια βασική μορφή καταναγκασμού η οποία και αναπαράγεται, σχεδόν αυτούσια, από το ένα τυραννικό καθεστώς στο άλλο. Η εμμονή αυτή της επανάληψης κάνει ώστε το όποιο ερώτημα για την καταγωγική στιγμή της τυραννίας (πως, δηλαδή, αυτή ξεκίνησε) να υποχωρεί μπροστά στη συμπτωματολογία της αδιάλειπτης αναπαραγωγής της. Είναι ένα θέμα πολύ κεντρικό για τον συγγραφέα Ζοζέ Σαραμάγκου (βραβείο Νόμπελ 1998), το βιβλίο του οποίου O Homem Duplicado (2002) διασκεύασαν ελεύθερα οι δημιουργοί της ταινίας.

Το πρόβλημα της επανάληψης αντιμετώπισε ο Βιλνέβ, εισάγοντας στην πραγμάτευσή του το γνωστό από τη λογοτεχνία θέμα του σωσία. Ο Άνταμ, ο ήρωας, ανακαλύπτει, βλέποντας από σύμπτωση μια ταινία που του πρότεινε κάποιος συνάδελφός του, έναν ηθοποιό που του μοιάζει καταπληκτικά. Ξαφνικά, η επανάληψη από θεωρητικό σχήμα αποβαίνει βιωματικό άγχος. Ο Άνταμ επιδίδεται σε μια αγωνιώδη έρευνα να ανακαλύψει τον ηθοποιό που είναι ο σωσίας του και το κατορθώνει. Πρόκειται για τον Άντονι Κλαιρ με τον οποίο η ομοιότητα είναι εκπληκτική, κάνοντας τον έναν ακριβές αντίγραφο του άλλου. Μέχρι και οι σύντροφοί τους μοιάζουν η μια στην άλλη, με τη διαφορά ότι εκείνη του Άντονι, η σύζυγός του για την ακρίβεια, είναι έγκυος στον έκτο μήνα. Με τη συνάντηση των δυο ανδρών αρχίζει μια κοινή κάθοδος σε ένα είδος κόλασης.

Το Τορόντο του Καναδά όπου έχει γυριστεί η ταινία, από πόλη δημοκρατικής χώρας, μετατρέπεται σε σκηνικό της μονοτονίας, της ρουτίνας της επανάληψης, του απρόσωπου, του ψυχρού, του αδιάφορου και, ως τέτοιο, του εν δυνάμει εχθρικού και απειλητικού. Σε όλα θυμίζει μια "έρημη χώρα». Ούτε η παιδεία, ούτε η ευζωία, ούτε ο έρωτας είναι ικανά να αποδιώξουν το κλίμα της απειλής. Οι δυνατότητες για βία των ατόμων, είτε πραγματική είτε συμβολική βία, παραμένουν άθικτες και είναι μονίμως παρούσες ως πιθανότητες. Ο ηθοποιός Άντονι είναι πιο κοντά στη βία, αφού έχει πιο άμεση σχέση με την παραβατικότητα. Το υπόγειο της πολυκατοικίας του κρύβει ένα μυστικό, στο οποίο αυτός συμμετέχει και έχει να κάνει με τον κόσμο της αγοραίας σεξουαλικότητας.  Ο καθηγητής Άνταμ, πιο εσωτερικός ως άνθρωπος, δεν είναι ξένος προς τον κόσμο της αποφασιστικής δράσης.

Με την έγκυο γυναίκα του ηθοποιού, την Έλεν, εισάγεται το θέμα της φυσικής αναπαραγωγής του είδους ως παραλλαγή της επανάληψης. Η ταινία αφήνει, εξ άλλου, υπόνοιες ότι οι δυο σωσίες είναι δίδυμοι. Την μετακύλιση αυτή από το ανθρωπολογικό και πολιτικό επίπεδο στο βιολογικό τη συμβολίζει η εικόνα της αράχνης, κάτι που ενισχύει την αλληγορική πλευρά της ταινίας. Το έντομο αυτό ταυτίζεται με την ιδέα της αναπαραγωγής ως συμπλέγματος, και ακόμη με το ανοίκειο και απειλητικό κλίμα της πόλης, για το οποίο μιλήσαμε παραπάνω, ενώ το σχήμα του ιστού παραπέμπει στην ιδέα της καταστροφής. Τέλος, η παραβατική συμπεριφορά είναι αυτό που αντιτίθεται στο αραχνώδες σύμπλεγμα, ενώ και τα δυο μαζί γεννούν το ανοίκειο κλίμα της ταινίας.

Η ιδέα της επανάληψης συνδέεται με το ζήτημα του ίδιου, της ταυτότητάς του και της αναπαράστασης. Ως τέτοια, η ταινία σχετίζεται άμεσα με την ίδια την τέχνη του κινηματογράφου. Αυτός ο τελευταίος, όπως έχει λεχθεί, θεμελιώνεται, κατ’ ουσία, επάνω στη φωτογραφική (ρεαλιστική) αναπαράσταση του πραγματικού. Είναι βέβαιο ότι ένας τέτοιος ορισμός δημιουργεί απορίες. Ταυτόχρονα, αποτελεί το σημείο εκκίνησης ενός κινηματογραφικού στοχασμού που γεννά, με τη σειρά του, την κραταιή οπτική γλώσσα της εποχής μας. Από τις απαρχές του, ο κινηματογράφος αποτέλεσε ένα εργαλείο στοχασμού, εισάγοντάς μας στον άφευκτο μοντερνισμό των σχέσεων τεχνολογίας και φιλοσοφίας. Το φιλμ του Βιλνέβ καταδεικνύει ότι μια τέτοια περιγραφή του κινηματογράφου δεν είναι διόλου άστοχη. Το πολιτικό ζήτημα που εγείρεται, εδώ, αποκαλύπτει το μέγεθος των διακυβεύσεων του κινηματογραφικού στοχασμού.

Γιώργος Αραμπατζής

Ο Γιώργος Αραμπατζής είναι Καθηγητής στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και ΣΕΠ (ΕΑΠ). Ασχολείται με την εικονολογία και έχει δημοσιεύσει βιβλία και άρθρα για τον κινηματογράφο.