Aνάλυση: «Tetsuo, ο σιδερένιος». Ο κινηματογράφος της επιτέλεσης

Στο MOVE IT εξετάζουμε ταινίες του πρόσφατου (ή όχι και τόσο) παρελθόντος, υπό ένα διαφορετικό οπτικό πρίσμα και αποκρυπτογραφούμε την εικονολογία του φιλμ.  Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Γιώργος Αραμπατζής, περνάει από το μικροσκόπιό του αυτή την φορά, το σπουδαίο "Tetsuo" του Σίντζα Τσουκαμότο. 

ΣΧΕΤΙΚΑΑνάλυση - «Στη σκιά των 4 γιγάντων»: για τη φιλμική κατασκευή

Κανείς δεν θα μπορούσε να προβλέψει ότι μια ανεξάρτητη, φτωχή παραγωγή από την Ιαπωνία του 1989 θα μπορούσε να παίξει έναν τόσο ρηξικέλευθο ρόλο. Κι όμως, το φιλμ «Tetsuo, ο σιδερένιος» του Shinja Tsukamoto συνιστά ένα σταθμό στην ιστορία του σύγχρονου κινηματογράφου, ισοδύναμα προς το φρικιαστικό σινεμά του David Cronenberg και τον ανοίκειο αντίστοιχο του David Lynch. Η σύγκριση με αυτά τα τελευταία ονόματα δείχνει τη σπουδαιότητα της ταινίας του Tsukamoto.

Ένα μέρος της αξίας του φιλμ προέρχεται από τη θεματογραφία και το ύφος του. Ως προς το πρώτο, η ταινία συνταιριάζει αποτελεσματικά διάφορα αρχετυπικά θέματα των έργων τρόμου και επιστημονικής φαντασίας. Ως προς το ύφος, το έργο εντάσσεται πλήρως στην αισθητική του cyberpunk, που συνδυάζει την τεχνολογική εξέλιξη με την ατμόσφαιρα της δυστοπίας και την κοινωνική, αισθηματική και διανοητική αποσύνθεση. Το cyberpunk έχτισε μια στέρεη παράδοση στην Ιαπωνία, ιδιαίτερα στον κινηματογράφο (βλ., για παράδειγμα, το φιλμ Burst City του Gakuryu Ishii από το 1982).

Η σημασία του Tetsuo, όμως, δεν περιορίζεται στα παραπάνω στοιχεία. Το φιλμ αποδεικνύεται εντελώς μοντέρνο και απολύτως παραδειγματικό. Σε αντίθεση προς τους νεοκυματικούς μοντερνισμούς της δεκαετίας του 1960, το έργο δεν στηρίζεται στον πειραματισμό, τον αυτοσχεδιασμό ή τις θεωρητικές αναζητήσεις. Ούτε, βέβαια, επιστρέφει στον παραδοσιακό κινηματογράφο της ποιότητας, που πραγματώνει αισθητικά ένα επεξεργασμένο και βαθυστόχαστο σενάριο.

Ο ιδιαίτερος χαρακτήρας της ταινίας του Tsukamoto βασίζεται στην τέχνη της επιτέλεσης (performance). Το έργο δεν χτίζεται επάνω στη λογική συνοχή της κινηματογραφικής γλώσσας η οποία παρακολουθεί μια δεδομένη αφήγηση. Η ιστορία της ταινίας, που διηγείται την κατάληψη των ανθρωπίνων σωμάτων από μηχανές – όχι high tech μηχανές αλλά από μηχανικά μέρη, που μπορεί να βρει κανείς σε ένα συνοικιακό μηχανοστάσιο – παρακολουθείται από μια αποσπασματική, σπασμωδική κάμερα, που βρίσκεται όσο πιο κοντά γίνεται στη δράση αλλά δεν μπορεί να την καταγράψει αναλυτικά και συνθετικά. Έχει κανείς την εντύπωση ότι δεν παρακολουθεί ένα θέαμα (ένα show κατά την Αμερικάνικη ορολογία) αλλά παρατηρεί ταυτόχρονα με τα γεγονότα των οποίων είναι μάρτυρας. Η αίσθηση είναι αυτή ενός εικαστικού γεγονότος της performance art.

Το έργο θυμίζει αμυδρά ταινίες του Γερμανικού εξπρεσιονισμού σαν το «Εργαστήριο του Δρος Καλιγκάρι», τη «Μητρόπολη» ή τον «Νοσφεράτου». Η αρχιτεκτονική αίσθηση, όμως, είναι τελείως διαφορετική. Ο εξωφρενικός εκμηχανισμός των ανθρωπίνων σωμάτων δεν επισυμβαίνει στο πλαίσιο μιας υψηλόφρονης σκηνογραφίας αλλά στο εσωτερικό του πλέον καθημερινού αστικού χώρου. Οι ερμηνείες, από την άλλη, θυμίζουν την υστερική ένταση των ταινιών του Αντρέι Ζουλάφσκι.

Γιώργος Αραμπατζής

Ο Γιώργος Αραμπατζής είναι Καθηγητής στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και ΣΕΠ (ΕΑΠ). Ασχολείται με την εικονολογία και έχει δημοσιεύσει βιβλία και άρθρα για τον κινηματογράφο.