Ανάλυση - «Στη σκιά των 4 γιγάντων»: για τη φιλμική κατασκευή

Στο MOVE IT εξετάζουμε ταινίες του πρόσφατου (ή όχι και τόσο) παρελθόντος, υπό ένα διαφορετικό οπτικό πρίσμα και αποκρυπτογραφούμε την εικονολογία του φιλμ.  Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Γιώργος Αραμπατζής, περνάει από το μικροσκόπιό του αυτή την φορά, το αξέχαστο "North by northwest" του Άλφρεντ Χίτσκοκ

ΣΧΕΤΙΚΑAνάλυση: «Tetsuo, ο σιδερένιος». Ο κινηματογράφος της επιτέλεσης

Στον κινηματογράφο του Χίτσκοκ, η σημασία των επιμέρους στοιχείων αποκτά ιδιαίτερο βάρος σε σχέση με την αφηγηματική ανάπτυξη του θρίλερ. Αλλά, παρόμοιο βάρος έχει και ως έκταση, δηλαδή ως κινηματογραφικός χώρος. Το θρίλερ συνιστά ένα γλωσσικό παίγνιο κατά Wittgenstein, το κοινό έχει εκπαιδευθεί σε αυτό και το αναγνωρίζει ακριβώς λόγω των αναρίθμητων χρήσεων που του έχει κάνει (ως θεατής) επί σειρά πολλών ετών. Το γλωσσικό παίγνιο, εδώ, είναι μια ιδιαίτερη φιλμική κατασκευή, που, κατά την αντίληψη του Χίτσκοκ, δεν αποτελεί τίποτε άλλο από μια παραλλαγή του μελοδράματος, στην οποία κυριαρχεί το στοιχείο της αγωνίας της αναμονής (σασπένς).

Η φιλμική κατασκευή θεμελιώνεται επάνω σε κανονιστικά, θεσμικά γεγονότα της αφήγησης: ο ήρωας, ο κακός, το ερωτικό αντικείμενο του ήρωα, ο βοηθός του ήρωα, ο βοηθός του κακού, η έλλειψη ή η προσβολή που πυροδοτεί την αφήγηση. Το μελόδραμα, βέβαια, είναι ένα νεωτερικό είδος, που εμφανίζεται συγχρόνως με την έκλειψη του δράματος ως οργανική λειτουργία του κοινωνικού σώματος. Ταυτόχρονα αναδύεται η έκταση ως παιχνίδι με τους χώρους, ιδιαίτερα στο πλαίσιο της ρεαλιστικής, φωτογραφικής αποτύπωσης που αποτελεί το ιδιαίτερο γνώρισμα του κινηματογράφου. Το πρόβλημα του συνδυασμού του μελοδράματος με τον χώρο είναι κάτι που απασχολεί ιδιαίτερα την ιδιοφυία του Χίτσκοκ.

Ο Χίτσκοκ επιλύει το ανωτέρω πρόβλημα μέσα από σχηματικά μορφώματα, όπως η σκηνή της απόπειρας δολοφονίας του ήρωα (Κάρι Γκραντ) με αεροπλάνο ψεκασμού, σε έναν υπαίθριο, επίπεδο χώρο, στην ταινία «Στη σκιά των 4 γιγάντων» (North by Northwest, 1959). Ο σκηνοθέτης έχει ερμηνεύσει την εν λόγω πραγμάτευση ως μια άρνηση της κλασικής σκηνής απόπειρας φόνου (π.χ. σε ένα σκοτεινό δρομάκι) και, ταυτόχρονα, ως επίταση της αγωνίας του θεατή ακριβώς χάρη στην εντελώς απίθανη επιλογή του χώρου.

Η χιτσκοκική φιλμική κατασκευή, ως γνωστόν, βασίζεται πολύ και επάνω σε ένα κύκλωμα ρόλων αρσενικού – θηλυκού. Η πολυσημία της εκθαμβωτικής ξανθιάς στις ταινίες του συνιστά μια κρυστάλλωση της παραγωγής του γλωσσικού παιγνίου του θρίλερ σε ένα ανώτερο επίπεδο (όπως συμβαίνει με τη σκηνή της απόπειρας με το αεροπλάνο), ένα επίπεδο κοινωνικό, πολιτισμικό, ψυχοδυναμικό. Το σώμα είναι μια φιλμική κατασκευή, το φύλο είναι μια σωματική κατασκευή. Η ξανθιά είναι μια κακή επιλογή ως προς τη σημασία που θα ευνοούσε τη λογική αντίληψη του ήρωα. Η ξανθιά είναι ταυτόχρονα ερωτικό αντικείμενο και αντίπαλος. Στο σημείο αυτό διακρίνουμε την αμφισημία της έκτασης ως σημείο.

Ο Χίτσκοκ γνωρίζει ότι η στοχαστική δραστηριότητα του θεατή (τι συμβαίνει; ποιος είναι ποιος;) κείται εκτός των συγκεκριμένων εικόνων και ήχων της ταινίας. Η εξωτερικότητα αυτή ονομάζεται από αυτόν «η συνείδηση του θεατή». Ο σκηνοθέτης επιθυμεί να παίξει μαζί της, συγκεκριμενοποιώντας την σε ένα περιορισμένο αριθμό οπτικών προοπτικών. Το δρων σώμα παρακολουθείται μέσα από μια σειρά οπτικών εναλλαγών. Οι εναλλαγές επεκτείνουν τον κινηματογραφικό χώρο, πέρα από τις λέξεις, ως έκταση της αφήγησης και του νοήματος. Οι κινηματογραφικές οπτικές γεννούν τη φιλμική κατασκευή που δεν υπάρχει χωρίς αυτές. Το ιδιαίτερο ύφος του Χίτσκοκ είναι να πραγματώνει και να υπερβαίνει συνάμα (σχεδόν σαν σε παρωδία) τους κανονιστικούς όρους της κινηματογραφικής γλώσσας.

Ο κινηματογράφος δίνεται, έτσι, ως η έκταση της αφήγησης, της ανάγνωσής της και της συνείδησης του θεατή. Η φιλμική κατασκευή εμφανίζεται ως αυτό που απαντά στο ερώτημα: τι είναι το αληθές και το αυθεντικό στον κινηματογράφο; Ο ρεαλισμός γεννιέται από την υπέρβαση και την καταστροφή όπως αυτές ενεργοποιούνται στην οπτική αντίληψη του θεατή. Η νόηση αναπαράγει το κινηματογραφημένο ως ορθολογική συμπεριφορά, ως λογική της αφήγησης. Αυτό, όμως, δεν συμβαίνει οπουδήποτε αλλού παρά μόνο στο σώμα του καθισμένου θεατή. Η στρατηγική του νοήματος αποβαίνει η παρουσίαση του σε ένα ακινητοποιημένο σώμα.

Γιώργος Αραμπατζής

Ο Γιώργος Αραμπατζής είναι Καθηγητής στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και ΣΕΠ (ΕΑΠ). Ασχολείται με την εικονολογία και έχει δημοσιεύσει βιβλία και άρθρα για τον κινηματογράφο.