Aνάλυση - Police: ο κινηματογράφος ως τεκμήριο

Στο MOVE IT εξετάζουμε ταινίες του πρόσφατου (ή όχι και τόσο) παρελθόντος, υπό ένα διαφορετικό οπτικό πρίσμα και αποκρυπτογραφούμε την εικονολογία του φιλμ.  Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Γιώργος Αραμπατζής, περνάει από το μικροσκόπιό του αυτή την φορά, την καθοριστική συμβολή του Μωρίς Πιαλά στον γαλλικό κινηματογραφικό νατουραλισμό

ΣΧΕΤΙΚΑAνάλυση - «Ο Άρχων του κακού»: ο αντιφρονών σκηνοθέτης στα σύνορα

Ο Μωρίς Πιαλά (1925-2003) είναι ένας σκηνοθέτης με τεράστια επίδραση στον σύγχρονο Γαλλικό κινηματογράφο και δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι η στροφή προς τον νατουραλισμό, που παρατηρείται στο εν λόγω σινεμά, εμπνέεται άμεσα από το έργο του. Πράγματι, ο Πιαλά, ο οποίος ξεκίνησε την καριέρα του από την περιφέρεια της Νουβέλ Βαγκ (ο Φρανσουά Τρυφφώ χρηματοδότησε την πρώτη ταινία του το 1969), σύντομα κατέστη με τις ταινίες του πολέμιος του ξακουστού αυτού κινήματος του Γαλλικού κινηματογράφου. Η Νουβέλ Βαγκ συμμεριζόταν πλήρως την απώθηση της αισθητικής πρωτοπορίας απέναντι στον νατουραλισμό και ούτε ο Γκοντάρ, ούτε ο Τρυφφώ, ούτε ο Ρομέρ θα μπορούσαν να προσδιοριστούν ως νατουραλιστές καλλιτέχνες, το εντελώς αντίθετο μάλιστα. Ο Πιαλά επέλεξε την προσχώρηση στον νατουραλισμό και η επιλογή του αυτή σημάδεψε, όπως είπαμε, τον κινηματογράφο της χώρας του.

Ταινίες όπως το À plein temps ( Full Time του Éric Gravel, 2021), που είδαμε πρόσφατα στην Αθήνα, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Γαλλόφωνου Κινηματογράφου, είναι χαρακτηριστικές της γαλλικής στροφής προς τον νατουραλισμό. Δεδομένου ότι ο Γαλλικός κινηματογράφος συνιστά μια από τις εναπομείνασες ισχυρές εθνικές κινηματογραφίες, θα πρέπει να αντιληφθούμε αυτή την τάση στο πλαίσιο μιας σύγκρισης με τη διεθνική επικράτηση του Χόλυγουντ. Αυτό το τελευταίο, με τις υπερπαραγωγές του, προτάσσει μια ατμόσφαιρα δυστοπίας, γοτθικού συχνά ύφους. Οι ταινίες των χάρτινων υπέρ-ηρώων (κόμικς) δεν μπορούν να γίνουν κατανοητές παρά μόνο σε ένα περιβάλλον δυστοπίας που διαποτίζει τα πάντα και στο οποίο δεν μπορούν να αντιπαρατεθούν παρά μόνο οι υπεράνθρωποι των μαζών (όπως τους αποκαλούσε ο Ουμπέρτο Έκο).  Στην Γαλλία, οι σκηνοθέτες επιδίδονται στην έρευνα της άλλης πλευράς της δυστοπίας, εμμένοντας με ρεαλισμό στην εξέταση των λεπτομερειών του τετελεσμένου χαρακτήρα του δυστοπικού ντετερμινισμού στις κοινωνίες μας. Έτσι, η προσωπικότητα της ηρωίδας της ταινίας που προαναφέραμε, À plein temps , διέπεται πλήρως από τον κοινωνικό ντετερμινισμό.

Μια από τις περιφημότερες ταινίες του Πιαλά είναι το φιλμ Police (1985) με τον Ζεράρ Ντεπαρντιέ και τη Σοφί Μαρσώ, όπου ο σκηνοθέτης επιδίδεται σε ένα είδος νατουραλιστικού φιλμ νουάρ. Ο φακός του Πιαλά εστιάζει με εξονυχιστικό τρόπο στο ντεκόρ του οργανωμένου εγκλήματος, σε ένα αστυνομικό τμήμα του Παρισιού και στις υποβαθμισμένες γειτονιές όπου δρουν οι παράνομοι. Από την ταινία δεν λείπει ούτε η μοιραία γυναίκα (femme fatale) ούτε ο διεφθαρμένος δικηγόρος που είναι χαρακτηριστικοί τύποι των φιλμ νουάρ. Εδώ, όμως, σταματούν οι ομοιότητες. Ο Πιαλά απωθεί το στοιχείο του σασπένς, που είναι καίριο για το αστυνομικό είδος. Ως προς αυτό το σημείο, ο Πιαλά μένει απολύτως πιστός στο πνεύμα του νατουραλισμού που δεν επιτρέπει τίποτε να παρεμβαίνει στο ύφος του καθημερινού ρεαλισμού και οπωσδήποτε όχι το στοιχείο της αγωνίας (βλ., για παράδειγμα, το μυθιστόρημα του Εμίλ Ζολά, πρωτεργάτη του νατουραλισμού, «Το ανθρώπινο κτήνος / La bête humaine», 1890).

Ποια είναι, όμως, η πραγματικότητα την οποία αποτυπώνει νατουραλιστικά ο Μωρίς Πιαλά; Στην ταινία Police, τόσο η αστυνομία όσο και ο νόμος φαίνεται να είναι περιφερειακά ως προς τον κόσμο του εγκλήματος, που δεν γίνεται να ανασχεθεί. Κατά κάποιο τρόπο, δεν έχουμε όπως στα αμερικάνικα φιλμ ένα μανιχαϊσμό του καλού και του κακού, αλλά η αστυνομική δράση εμφανίζεται εδώ a posteriori ως προς το έγκλημα. Ο εγκληματικός κόσμος οργανώνεται σε πατριαρχικές φατρίες που δεν αναγνωρίζουν ως άξιες γυναίκες παρά μόνο τις μητέρες και τις πιστές συζύγους. Η γυναίκα απέναντι σε ένα τέτοιο σύστημα αξιών δεν έχει συχνά παρά να επιλέξει έναν ηθικό κλεφτοπόλεμο, κι αυτό κάνει η μοιραία γυναίκα της ταινίας (Σοφί Μαρσώ). Γι’αυτό και ο αστυνομικός εραστής της (Ζεράρ Ντεπαρντιέ) την κατηγορεί ότι είναι κλειστή από παντού, σαν μια σφαίρα, που δεν μπορεί να γίνει προσπελάσιμη με κανένα τρόπο. Όμως, το γενικότερο πλαίσιο είναι πολύ συγγενές της και χαρακτηρίζεται από ένα γενικό ηθικό αμοραλισμό.

Το φιλμ τελειώνει με ένα απόσπασμα από τη Συμφωνία αριθ. 3, Op.36 (1976) του πολωνού συνθέτη Henryk Górecki (1933-2010), γνωστή και ως «Συμφωνία των θλιμμένων ασμάτων», στην πραγματικότητα μια τριλογία θρηνητικών τραγουδιών. Θα μπορούσε να αναρωτηθεί κανείς ποιος είναι ο ρόλος αυτής της μουσικής στη συγκεκριμένη ταινία. Παράλληλα, θα έθετε έτσι και το ερώτημα, τι είδος τεκμήριο είναι η ταινία του Πιαλά. Δεν είναι η απόδειξη που παρέχεται από τον ρεαλισμό της φωτογραφίας ο οποίος χαρακτηρίζει και τον κινηματογράφο. Είναι η ελεγεία για μια ηθική προσγείωση στην οποία φαίνεται να υποχωρεί ο πολιτισμός μας.     

Γιώργος Αραμπατζής

Ο Γιώργος Αραμπατζής είναι Αναπληρωτής Καθηγητής στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και ΣΕΠ (ΕΑΠ). Ασχολείται με την εικονολογία και έχει δημοσιεύσει βιβλία και άρθρα για τον κινηματογράφο.