Ανάλυση: Blade Runner. Φιλμ και αποκλεισμός

Στο MOVE IT εξετάζουμε ταινίες του πρόσφατου (ή όχι και τόσο) παρελθόντος, υπό ένα διαφορετικό οπτικό πρίσμα και αποκρυπτογραφούμε την εικονολογία του φιλμ.  Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Γιώργος Αραμπατζής, περνάει από το μικροσκόπιό του αυτή την φορά, το Blade Runner του Ρίντλεϊ Σκοτ 

ΣΧΕΤΙΚΑAνάλυση - «Ο Άρχων του κακού»: ο αντιφρονών σκηνοθέτης στα σύνορα

Η ταινία επιστημονικής φαντασίας Blade Runner (1982) του Ρίντλεϋ Σκοτ είναι από εκείνες που έχουν ξεσηκώσει τον μεγαλύτερο θόρυβο για τις σχέσεις φιλοσοφίας και κινηματογράφου. Η αντιπαράθεση ανθρώπων και ανδροειδών (ρέπλικες) έθεσε ερωτήματα που αφορούν στην ακριβή ταυτότητα της ανθρώπινης ύπαρξης, στο ζήτημα της αυθεντικότητας, στην ανάδειξη ενός πολιτισμού ομοιωμάτων, στην επιβολή μιας ακατανίκητης επικυριαρχίας της τεχνολογίας επάνω στα σώματα και τα πνεύματα, στη νοσταλγία της φύσης και της αμεσότητας (χωρίς τεχνολογικές διαμεσολαβήσεις), στην ευθύνη των ηθικών υποκειμένων και σε άλλα παρόμοια. Το όνομα του βασικού ήρωα της ταινίας, Deckard (Χάρρισον Φορντ), λέχθηκε ότι παραπέμπει στον Γάλλο φιλόσοφο Descartes, τον εισηγητή της σύγχρονης υποκειμενικότητας, κάτι που ολοφάνερα  ενίσχυσε το αίσθημα ενός φιλοσοφικού υποστρώματος όσον αφορά στη θεματογραφία της ταινίας.

Ωστόσο, από μια άλλη οπτική γωνία, η θεματική του Blade Runner μοιάζει να περιορίζεται σε πιο διαχειρίσιμες διαστάσεις. Αν λάβουμε ως αρχιμήδειο σημείο της ερμηνείας την πρόταση: «δεν υπάρχουν ανδροειδή», τότε η ταινία μοιάζει να εστιάζει σε ένα πολύ πιο συγκεκριμένο σημείο. Ήδη, το περιβάλλον μέσα στο οποίο διαδραματίζονται οι πράξεις των ηρώων και εκδηλώνονται τα πάθη τους, αριστοτεχνικά κινηματογραφημένο από τον Σκοτ, είναι το σκηνικό μιας εντονότατης πολυπολιτισμικότητας. Αν υπερβούμε τη διάκριση ανάμεσα σε ανθρώπους και ανδροειδή / ρομπότ, τότε το αστικό τοπίο της ταινίας εμφανίζεται να φιλοξενεί πολλές διαφορετικές φυλές και εθνότητες. Το άστυ της ταινίας είναι μια Μεγάπολη που αναπαριστά τις αστικές, κοινωνικές και αισθητικές εξελίξεις της πλέον επίκαιρης μετα-νεωτερικότητας. Στη θέση του «εκεί και τότε» της επιστημονικής φαντασίας οφείλουμε να θέσουμε το «εδώ και τώρα» ή, όπως έλεγε ο περίφημος J. G. Ballard, την επιστημονική φαντασία των επόμενων πέντε λεπτών.

Η Μεγάπολη της ταινίας κυβερνάται τεχνολογικά, δηλαδή λογοκεντρικά. Ως τέτοια, οι σχέσεις των ανθρώπων χαρακτηρίζονται από ισοδυναμίες και διαφορές. Οι ισοδυναμίες είναι απαραίτητες προκειμένου η πόλη να λειτουργεί αποτελεσματικά. Οι διαφορές, από την άλλη μεριά, λαμβάνουν συχνά τη μορφή του αποκλεισμού (exclusion) ή και του εκτοπισμού συγκεκριμένων ατόμων. Το Blade Runner είναι, από αυτή την άποψη, ένα έπος του αποκλεισμού. Η δραματική ανάπτυξή της δείχνει πως προσδιορίζονται και, ακόμη περισσότερο, με ποιο τρόπο αντιμετωπίζονται οι «Αυτοί» σε αντίθεση προς τους κοινωνικά και θεσμικά αποδεκτούς «Εμείς». Το «αυτοί», βέβαια, αφορά σε ανδροειδή / ρέπλικες αλλά αυτό πρέπει να γίνει αντιληπτό στο πλαίσιο μιας αλληγορικής κατασκευής. Το βασικό ζευγάρι των ανδροειδών, δηλαδή ο Ρόυ Μπάττυ (Ρούτγκερ Χάουερ) και η Πρις (Ντάρρυλ Χάννα), με την ιδιαίτερη τυπολογία τους, δείχνει ότι ο αποκλεισμός εδράζεται και στα φυσικά χαρακτηριστικά.

Για τον Αμερικάνο φιλόσοφο Michael Walzer (γενν. 1935), υπάρχει ένας εννοιολογικός συσχετισμός ανάμεσα στο ανήκειν σε μια συγκεκριμένη ομάδα και τον διαχωρισμό από το αλλότριο προς την ομάδα. Ο συσχετισμός αυτός βιώνεται έντονα από το εσωτερικό της κάθε δοσμένης ομάδας. Το εννοιολογικό στοιχείο, σε αυτή την περίπτωση, συνδυάζεται εντονότατα με το ανθρωπολογικό. Το ερώτημα είναι, τι κανονιστικό περιεχόμενο οφείλουμε να δώσουμε στον προαναφερθέντα εννοιολογικό συσχετισμό ή, αλλιώς, ποια είναι η θέση του νόμου απέναντι στις συνέπειές του, δηλαδή απέναντι στα φαινόμενα του αποκλεισμού. Το ερώτημα δεν είναι μικρό, στο μέτρο που η φιλοσοφία μοιάζει να αναπτύσσεται πλέον σε περιβάλλοντα Μεγαπόλεων μαζί με τις νέες εννοιολογήσεις, ισοδυναμίες και διαφορές που γεννούνται εντός τους.

Γιώργος Αραμπατζής

Ο Γιώργος Αραμπατζής είναι Καθηγητής στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και ΣΕΠ (ΕΑΠ). Ασχολείται με την εικονολογία και έχει δημοσιεύσει βιβλία και άρθρα για τον κινηματογράφο.