"Αλφαβίλ": επιστημονική φαντασία και κόσμος

Στο MOVE IT εξετάζουμε ταινίες του πρόσφατου (ή όχι και τόσο) παρελθόντος, υπό ένα διαφορετικό οπτικό πρίσμα και αποκρυπτογραφούμε την εικονολογία του φιλμ.  Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Γιώργος Αραμπατζής, περνάει από το μικροσκόπιό του αυτή την φορά το "Άλφαβιλ" του Ζαν Λικ Γκοντάρ με το πρώτο από μια σειρά σημειωμάτων: 

ΣΧΕΤΙΚΑAνάλυση - «Ο Άρχων του κακού»: ο αντιφρονών σκηνοθέτης στα σύνορα

Ο θεατής του κινηματογράφου εισέρχεται στον κόσμο του θεάματος μέσα από κανάλια που του είναι, μάλλον, οικεία και συχνά δεν είναι άλλα από τα γνωστά του κινηματογραφικά είδη. Τα διάφορα ευανάγνωστα είδη (π.χ. περιπέτειες, γουέστερν, αισθηματικά, κομεντί, αστυνομικά έργα κλπ.) ενέχουν το αίσθημα οικειότητας το οποίο είναι απαραίτητο για να συντονιστεί κανείς με τον ρυθμό της κινηματογραφικής παρακολούθησης που ορισμένοι κριτικοί του σινεμά (π.χ. ο Raymond Bellour) παρομοιάζουν με τη διαδικασία της ύπνωσης. Οι τίτλοι της εισαγωγής μαζί με το μουσικό θέμα, πέρα από τις πληροφορίες που παρέχουν, χρησιμεύουν για να ηρεμούν την ψυχή και το σώμα του θεατή και να διευκολύνουν τις βασικές ψυχολογικές λειτουργίες της θέασης ενός κινηματογραφικού έργου, όπως είναι για παράδειγμα η ταύτιση. Έτσι, μια ταινία, σε ένα περιβάλλον ύπνωσης, προσεγγίζει τον κόσμο του ονείρου, έστω και σε εγρήγορση, καθώς και τις επιθυμητικές εικόνες που δεν λείπουν από την κοινή ζωή αλλά παρεμβάλλονται ακόμη και στις πιο συνήθεις δραστηριότητες.

Ανάμεσα στα πλέον δημοφιλή κινηματογραφικά είδη είναι και αυτό της επιστημονικής φαντασίας (αν και τα τελευταία χρόνια τείνει να παραγκωνιστεί από το είδος που ονομάζουμε fantasy). Ως είδος, η επιστημονική φαντασία έχει ένα ειδικό ενδιαφέρον καθώς συνδέεται με τον «κόσμο» στις δυο έννοιες που ο όρος ενέχει ήδη από την αρχαιότητα. Ο κόσμος, κατά πρώτον, αναφέρεται στα φυσικά είδη και σώματα που τον συναποτελούν, στις δυνάμεις και ενέργειες που εκφράζονται και ασκούνται εντός του. Κατά την δεύτερη έννοια, ο κόσμος, όπως εννοήθηκε υστερότερα στην αρχαιότητα, είναι το πλήθος, ο δήμος, ο λαός. Οι δυο αυτές έννοιες είναι σε ισχύ και σήμερα. Όσον αφορά στην κινηματογραφική επιστημονική φαντασία, αυτή συνδέει πράγματι το κοσμολογικό ενδιαφέρον με τη δημοφιλία, την επιδοκιμασία του δήμου (βλ. την μεγάλη επιτυχία της σειράς του «Πολέμου των Άστρων»).

Υπάρχει, ωστόσο, μια ακόμη έννοια υπό την οποία η επιστημονική φαντασία συνδέεται με τον κόσμο: είναι η κριτική και, μερικές φορές, σατιρική διάθεση με την οποία αυτή αντιμετωπίζει τον γύρω της κοινωνικό κόσμο. Η μελλοντική, διαπλανητική δράση που απεικονίζεται στις ταινίες συχνά δεν αποτελεί παρά ένα σχολιασμό της σημερινής κοινωνικής δράσης. Από αυτή την άποψη, η επιστημονική φαντασία ταιριάζει ιδιαίτερα στο κινηματογραφικό μέσο που όπως γνωρίζουμε χαρακτηρίζεται από τον ρεαλισμό του (αν και στον κινηματογράφο ο ρεαλισμός σημαίνει την απομίμηση της κίνησης με όρους αναγεννησιακής προοπτικής η οποία στον δυτικό πολιτισμό μας έχει λάβει τον αυτονόητο χαρακτήρα της φυσικότητας – βλ. σχετικά την κριτική των θέσεων του André Bazin από τον Comolli). Επιπλέον, η ρεαλιστική φύση του κινηματογράφου, την οποία ο Comolli αντιλαμβάνεται ως ιδεολογία, επιτρέπει την πολύ δραματικότερη απόδοση εφέ που σχετίζονται π.χ. με τον αστρικό χώρο. Έτσι, μια σεναριακή πρόταση για ένα διαστημόπλοιο που, φερ’ειπείν, ξεκινά το ταξίδι του στο διάστημα, όταν αποτυπώνεται στην οθόνη αποκτά πραγματικές οπερατικές διαστάσεις.

Το θέμα της κοινωνικής κριτικής στην επιστημονική φαντασία είναι σημαντικό και έχει αναδειχθεί σε κλασικά έργα της λογοτεχνίας όπως ο «Θαυμαστός καινούργιος κόσμος» του Άλντους Χάξλεϋ. Στις περιπτώσεις αυτές, η επιστημονική φαντασία προσεγγίζει το ύφος μιας δυστοπίας μάλλον παρά μιας ουτοπίας. Στο προαναφερθέν έργο του Χάξλεϋ, περιγράφεται ένας πολιτισμός που δυστυχεί λόγω της υπερ-ικανοποίησης, όχι πολύ ξένος επομένως από τον πολιτισμό της υπερ-κατανάλωσης που είναι ο δικός μας. Στο είδος της επιστημονικής φαντασίας δοκιμάσθηκε και ο Ζαν-Λυκ Γκοντάρ με την ταινία «Αλφαβίλ» (1965) που φέρει τον υπότιτλο «Μια παράξενη περιπέτεια του Λέμυ Κώσιον». Πράγματι, στην ταινία, ο γνωστός από τις αστυνομικές ιστορίες ντετέκτιβ Λέμυ Κώσιον γίνεται διαπλανητικός μυστικός πράκτορας που βρίσκεται σε αποστολή στην Αλφαβίλ, την πρωτεύουσα «ενός» γαλαξία, η οποία έχει ολοκληρωτικό καθεστώς και διοικείται από έναν κεντρικό υπολογιστή, τον Άλφα 60. Η ταινία, επομένως, έχει και στοιχεία αστυνομικού μυστηρίου. Ο Γκοντάρ, μέσα από την έρευνα του Κώσιον, βρίσκει την ευκαιρία να επικρίνει την ανάπτυξη της τεχνοκρατίας στην οποία αντιπαραθέτει τον ποιητικό λόγο και τον έρωτα. Ο αμερικάνος φιλόσοφος Frederic Jameson αποκαλεί το θέμα της ταινίας «κοινότοπο», σε σχέση με άλλες ταινίες του σκηνοθέτη, μάλλον εξαιτίας της ανωτέρω χιλιοειπωμένης αντίθεσης τεχνοκρατικού πολιτισμού και ποίησης.

Η ταινία, ωστόσο, δεν περιέχει κανένα από τα εφέ και τα σκηνικά της επιστημονικής φαντασίας. Είναι γυρισμένη στο Παρίσι του 1965, σε μοντερνιστικές γωνιές του, σε εργαστήρια ηλεκτρονικών υπολογιστών και άλλους επιστημονικούς χώρους που τότε ήταν high tech και ακόμη σήμερα εντάσσονται στο πλαίσιο της τεχνοκρατικής αντίληψης. Το «Αλφαβίλ» αντί να δείχνει ότι είναι επιστημονική φαντασία, απλά αλλά, με καταληκτικό τρόπο, λέει ότι είναι επιστημονική φαντασία. Η διαπίστωση αυτή μας οδηγεί σε ένα κεντρικό ζήτημα για την εικονολογική έρευνα, τη σχέση μεταξύ εικόνων και λέξεων, που δεν αφορά μόνο την αισθητική αλλά το σύνολο του πολιτισμού μας στον οποίο πλέον οι εικόνες και η αντίληψη των εικόνων ολοένα πολλαπλασιάζονται και αντικαθιστούν την «Παιδεία» όπως τη γνωρίζαμε εδώ και χιλιετίες. Ξέρουμε την απάντηση του Σεργκέι Μιχαήλοβιτς Αϊζενστάιν στο ερώτημα για τις σχέσεις εικόνων και λέξεων, απάντηση που τοποθετείται μεταξύ του ρωσικού φορμαλισμού, των ιαπωνικών ιδεογραμμάτων και του μοντάζ των attractions. Ο Ζαν-Λυκ Γκοντάρ είναι το ίδιο αναστοχαστικός δημιουργός επάνω στο μέσον του και το πολιτισμικό περιβάλλον εντός του οποίου καλείται να δημιουργήσει. Αυτό που μας προσφέρει με τις ταινίες του – και ήδη μέχρι το 1965 είχε στο ενεργητικό του έναν αριθμό από καλλιτεχνικά αριστουργήματα – είναι ένα είδος έμμεσης φιλοσοφίας των εικόνων.

Γιώργος Αραμπατζής

Ο Γιώργος Αραμπατζής είναι Αναπληρωτής Καθηγητής στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ασχολείται με την εικονολογία και έχει δημοσιεύσει βιβλία και άρθρα για τον κινηματογράφο.