Aνάλυση - «Ο Άρχων του κακού»: ο αντιφρονών σκηνοθέτης στα σύνορα

Στο MOVE IT εξετάζουμε ταινίες του πρόσφατου (ή όχι και τόσο) παρελθόντος, υπό ένα διαφορετικό οπτικό πρίσμα και αποκρυπτογραφούμε την εικονολογία του φιλμ.  Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Γιώργος Αραμπατζής, περνάει από το μικροσκόπιό του αυτή την φορά, το "A touch of evil" του Όρσον Γουέλς

ΣΧΕΤΙΚΑΑνάλυση: Μια ιστορία της βίας

Με την ταινία «Ό Άρχων του κακού» (A Touch of Evil, 1958), ο Όρσον Γουέλς επανέρχεται, μετά από 12 χρόνια απουσίας, στο Χόλυγουντ. Δεν πρόκειται για κάποια μετάνοια της Μέκκας του κινηματογράφου απέναντι σε αυτόν τον μεγαλοφυή «παρία» της, απλά ο σταρ της ταινίας, ο Τσάρλτον Ήστον, είχε την ιδέα να τον προτείνει στους παραγωγούς ως σκηνοθέτη. Με το τέλος των γυρισμάτων, ο Γουέλς θα χάσει την εποπτεία του μοντάζ του υλικού που διηύθυνε σκηνοθετικά, θα σπρωχτεί ξανά δηλαδή στη θέση του ως αποδιοπομπαίου. Ο Γουέλς είναι μεγάλη μορφή της κινηματογραφικής αντίστασης, στο όνομα της τέχνης, του κλεφτοπόλεμου δηλαδή ενάντια στην πολιτιστική βιομηχανία.

Η αρχή της ταινίας, στην ουσία ένα μονοπλάνο, είναι αξιομνημόνευτη στην ιστορία του κινηματογράφου. Η πρώτη εικόνα είναι αυτή ενός ωρολογιακού εκρηκτικού μηχανισμού, ενώ το πρώτο cut του μοντάζ, τρεισήμισι σχεδόν λεπτά αργότερα, θα έρθει με την εικόνα της έκρηξης. Στον ενδιάμεσο χρόνο, ο σκηνοθέτης θα επιδοθεί σε ένα στοχασμό γύρω από τη φύση των συνόρων, των ορίων με αλληγορική σημασία, για το εντός και το εκτός, για το ίδιο και το άλλο, για τη δημιουργία και το εμπόριο. Ωστόσο, όπως είναι επόμενο, ο στοχασμός αυτός δεν γίνεται με προτάσεις και εννοιολογικές αφαιρέσεις αλλά με εικονολογικούς όρους, με κινήσεις και όγκους, με φως και σκότος, με κινήσεις και παύσεις.

Το όριο για τον Γουέλς δεν σημαίνει μια ρήξη αλλά έναν αναδιπλασιασμό. Αυτό γίνεται ολοκάθαρο στις ίδιες τις διατυπώσεις των εικόνων αυτής της αρχής του φιλμ. Δυο αυτοκίνητα, ένα υπερπολυτελές και ένα συνηθισμένο. Δυο ζευγάρια, ένας μεγάλος άνδρας, παχύς και φαλακρός, που συνοδεύεται από μια πολύ νεότερή του ξανθή γυναίκα. Ένα δεύτερο νέο ζευγάρι - νιόπαντροι στην πραγματικότητα -, ο Μεξικάνος ήρωας που αντιπροσωπεύει τον Νόμο και η Αμερικάνα σύζυγός του, που θα μαρτυρήσει, στη συνέχεια, στον βωμό του ίδιου Νόμου.

Δυο χώρες, οι ΗΠΑ και το Μεξικό. Οι αντιπρόσωποι του νόμου που είναι πολυπληθείς και ο αόρατος κόσμος της παρανομίας, που μόνο το τικ τακ της ωρολογιακής βόμβας (το οποίο δεν αντιλαμβάνεται κανείς άλλος εκτός από τη συνοδό του μεγάλου άνδρα) και η έκρηξη που θα επακολουθήσει, σημαίνουν τη ζοφερή παρουσία του. Η φτώχια του μεξικάνικου Νότου και η λάμψη της τουριστικής γραφικότητας και της προσκόλλησης στον πλούσιο Βορρά. Όλα αυτά συνυπάρχουν μέσα στον ίδιο χρόνο, αυτόν ενός δεξιοτεχνικού και σημασιολογικά πλουσιότατου κινηματογραφικού μονοπλάνου.

Τα σύνορα, εξ άλλου, καταλύονται, εικονολογικά, από την ιδέα της επιφάνειας η οποία φαίνεται να παίζει τον ρόλο της αξιολογικής εξισορρόπησης των διαχωριζόμενων. Καθώς η κάμερα τρέχει δίπλα στα πρόσωπα αλλά και πάνω από τις στέγες της συνοριακής πόλης, εστιάζοντας σε μικρές λεπτομέρειες (η ωρολογιακή βόμβα) ή σε γενικά πλάνα, απορρίπτοντας την ιδέα ενός συνθετικού μοντάζ ξεχωριστών πλάνων των απεικονιζόμενων αντικειμένων και θεμάτων, όλα καταλήγουν να μετατρέπονται σε μια καμπυλωτή επιφάνεια η οποία παραδίδεται στην κίνηση της κάμερας και η οποία θυμίζει πολύ τις εικόνες του μανιερισμού της Αναγέννησης.

Σε αντίθεση προς την καμπυλότητα των επιφανειών, έχουμε τις γραμμές των οπτικών κατευθύνσεων του κινηματογραφικού φακού. Αυτές καθορίζουν τους μόνες διαχωρισμούς που επιτρέπει ο σκηνοθέτης. Με άλλα λόγια, οι όποιες οριοθετήσεις ανήκουν μονάχα στο παντοδύναμο σκηνοθετικό υποκείμενο το οποίο ενσαρκώνει ο Όρσον Γουέλς και το οποίο έχει την ελευθερία να ίπταται πάνω από τα σύνορα των ανθρώπινων αντιθέσεων και να θέτει τα δικά του όρια. Ο σκηνοθέτης της ταινίας εκφράζεται εδώ ως απελεύθερος της βιομηχανίας. Η ελευθερία της κάμερας αντιπαρατίθεται στο βάρος του άρχοντα του κακού της ταινίας, τον οποίο υποδύεται ο ίδιος ο Γουέλς. Ωστόσο, ανάμεσα στις δυο κινήσεις, την ελεύθερη πτήση και την έλξη προς τα κάτω, δεν υπάρχει πραγματική ηθική αντίθεση. Με τον τρόπο αυτό, ο Γουέλς αναλαμβάνει, μέσα στην ίδια την ατομικότητά του, τις πολλαπλές αμφισημίες που ενέχει ο κινηματογράφος ως τέχνη και ως πολιτιστική βιομηχανία.

Γιώργος Αραμπατζής

Ο Γιώργος Αραμπατζής είναι Καθηγητής στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και ΣΕΠ (ΕΑΠ). Ασχολείται με την εικονολογία και έχει δημοσιεύσει βιβλία και άρθρα για τον κινηματογράφο.