Aφιέρωμα: Αναπαράσταση του Ολοκαυτώματος στον κινηματογράφο

Το Ολοκαύτωμα και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης είναι ίσως το μελανότερο σημείο της σύγχρονης παγκόσμιας ιστορίας. Μια συλλογική τραυματική εμπειρία που έχει μείνει χαραγμένη στην συλλογική συνείδηση. Με τον όρο Ολοκαύτωμα (Holocaust) εννοούμε τον συστηματικό διωγμό και την γενοκτονία εθνοτικών, θρησκευτικών, πολιτικών ή κοινωνικών ομάδων, οι οποίες δεν ταίριαζαν στην θεωρία περί αρίας φυλής του Γ' Ράιχ και έτσι οι Ναζί τους καταδίωκαν κατά την δεκαετία του 1930 έως και το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου το 1945, ως μιάσματα, ως κατώτερους άνθρωπους. Ανάμεσά τους Εβραίοι, Ρομά, Σλάβοι, κομμουνιστές, ομοφυλόφιλοι, Μάρτυρες του Ιεχωβά, ΑΜΕΑ, πολιτικοί αντιφρονούντες και άλλοι.

ΣΧΕΤΙΚΑAφιέρωμα: Κινούμενα σχέδια & live-action: Δύο σε ένα

Ο όρος Ολοκαύτωμα προέρχεται από το αρχαίο ρήμα ολοκαυτέω που σημαίνει προσφέρω πλήρως καμμένη θυσία στον θεό. Αν και ως όρος είχε ήδη αρχίσει να χρησιμοποιείται από τον 18ο αιώνα για περιπτώσεις βίαιων διωγμών, κυρίως παρατηρείται τον 20ό αιώνα. Μια από τις πρώτες χρήσεις του είναι στο βιβλίο "The Young Turks and the Truth about the Holocaust at Adana in Asia Minor during April 1909" του Frederick Zaccheus Duckett Ferriman που δημοσιεύτηκε το 1913. Το 1923 ο Charles Dobson το χρησιμοποίησε στο βιβλίο του The Smyrna Holocaust και το 1925 ο δημοσιογράφος Μελβίλ Σατέρ το χρησιμοποίησε για τον ίδιο λόγο, αναφερόμενος στην Καταστροφή της Σμύρνης το 1922. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο η λέξη αναφέρεται κυρίως για την ναζιστική γενοκτονία. Στα εβραϊκά υπάρχει η λέξη Shoah που σημαίνει καταστροφή και την αναφέρουν για το εβραϊκό Ολοκαύτωμα.

Κύρια θύματα της γενοκτονίας υπήρξαν οι Εβραίοι με την περίφημη Τελική Λύση του Εβραϊκού Ζητήματος. Ο αντισιμιτισμός ήταν κυρίαρχος στην Ευρώπη του τέλους του 19ου και αρχών 20ού αιώνα, όχι μόνο στην Γερμανία και τους συμμάχους της αλλά και σε άλλες χώρες, όπως η Γαλλία. Τα θύματα των Εβραίων ανέρχονται πιθανόν στα έξι εκατομμύρια, αν και δεν είναι σίγουρο ιστορικά πόσα ήταν. Επίσης, σχεδόν μισό εκατομμύριο Ρομά και Σίντι βρήκαν φρικτό θάνατο (από 220.000 έως 800.000 σύμφωνα με μελέτες), τρία εκατομμύρια Πολωνοί μη Εβραίοι και πολλοί ακόμα.

Πέρα όμως από το ιστορικό κομμάτι, το ζήτημα που προκύπτει είναι αν και πώς αυτό μπορεί να αναπαρασταθεί ή να αναφερθεί στην τέχνη. Ο Τεοντόρ Αντόρνο για παράδειγμα είχε πει την περιβόητη φράση "δεν μπορεί να γραφτεί ποίηση μετά το Ολοκαύτωμα". Αυτό που ξυπνά υποσυνείδητα είναι τον φόβο μήπως επαναληφθεί, επειδή ακριβώς δεν συνέβη σε ένα μακρινό παρελθόν με άλλα ήθη και έθιμα, πιο φιλοπόλεμα και ένστικτα πιο βίαια, αλλά μόλις 80 με 90 χρόνια πριν. Ο Πρίμο Λέβι, ιταλοεβραίος συγγραφέας που επέζησε από το Ολοκαύτωμα, είχε πει πως "Υπάρχει το Άουσβιτς και έτσι δεν μπορεί να υπάρχει θεός", ενώ εξίσου γνωστή είναι και η φράση ενός ανώνυμου σε τοίχο στρατοπέδου συγκέντρωσης που έλεγε "δεν ξέρω αν υπάρχει θεός, αλλά αν υπάρχει, θα πρέπει να προσπαθήσει για να τον συγχωρήσω". Η αναφορά και μόνο σε αυτό πονάει. Πολύ περισσότερο η αισθητικοποίηση του πόνου και της φρίκης προκαλεί συζητήσεις.

Mε αφορμή το "The zone of interest" του Τζόναθαν Γκλέιζερ που προβάλλεται στις ελληνικές αίθουσες, γράφουμε για όλες τις ταινίες που έθιξαν ίσως το μελανότερο σημείο της σύγχρονης παγκόσμιας ιστορίας

Το Night Train to Munich (1940) του Carol Reed με τους Margaret Lockwood και Rex Harrison είναι η πρώτη ταινία, κατά την διάρκεια μάλιστα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και άρα αγνοώντας την έκβασή του, που δείχνει τα γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Βασισμένο σε ένα διήγημα του 1939 (Report on a Fugitive), τοποθετεί στις απαρχές του πολέμου, το 1939, όταν οι Γερμανοί καταλαμβάνουν την Τσεχοσλοβακία και η κόρη ενός επιστήμονα συλλαμβάνεται από την Γκεστάπο και στέλνεται σε στρατόπεδο συγκέντρωσης, προκειμένου να εντοπίσουν τον πατέρα που έχει ξεφύγει στην Μεγάλη Βρετανία. Εκείνη θα γνωρίσει έναν βρετανό πράκτορα των μυστικών υπηρεσιών, που αποκρύπτει την πραγματική του ταυτότητα και έτσι θα γεννηθεί ένα βρετανικό love story.

Ωστόσο, το The Unvanquished (1945) του σοβιετικού σκηνοθέτη-σεναριογράφου Mark Donskoy, που είχε πολεμήσει και στον ρωσικό εμφύλιο μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση (1921-23), είναι η πρώτη ταινία που δείχνει συλλήψεις και εκτελέσεις Εβραίων στα πλαίσια του Ολοκαυτώματος. Τοποθετείται σε κάποια ουκρανική πόλη κατά την διάρκεια της ναζιστικής κατοχής, όπου παρακολουθούμε την ζωή της ουκρανικής οικογένειας Taras, ενός εβραίου γιατρού και της δικής του οικογένειας. Ο γιατρός, όπως και όλοι οι Εβραίοι της πόλης θα εκτελεστούν και έτσι είναι η πρώτη φορά που αυτό θα φανεί στον κινηματογράφο, την χρονιά μάλιστα που ολοκληρώθηκε ο πόλεμος. Οι εκτελέσεις θα γίνουν στο Babi Yar (Φαράγγι της Γιαγιάς), όπου κατά την διάρκεια της ναζιστικής κατοχής της Ουκρανίας, εκτελέστηκαν χιλιάδες Σοβιετικοί και Εβραίοι. Η ταινία προβλήθηκε στο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Βενετίας.

Κατά την δεκαετία του 1950 αυξήθηκαν οι ταινίες που αναφερόντουσαν στις τραγωδίες του Πολέμου, μιας και πλέον είχε περάσει μια δεκαετία από τότε. To The Juggler (1953) του Edward Dmytryk είναι η πρώτη αμερικάνικη ταινία που γυρίστηκε στο Ισραήλ με τον Kirk Douglas να υποδύεται έναν επιζήσαντα του Ολοκαυτώματος. Ο σκηνοθέτης είχε κάνει και την ταινία Crossfire το 1946 που πάλι μιλούσε για τον αντισημιτισμό. Το σενάριο ανέλαβε ο ίδιος ο συγγραφέας του βιβλίου που το έγραψε, ο οποίος αρχικά ήταν να το σκηνοθετήσει, αλλά συνδεόταν με το Κομμουνιστικό Κόμμα και τον απέρριψαν, μιας και βρισκόμαστε σε μια άλλη μελανή σελίδα της νεότερης ιστορίας, στον Μακαρθισμό και στην απαγόρευση των κομμουνιστικών ιδεών. Βέβαια τελικά επέλεξαν τον Dmytryk που ήταν επίσης στην μαύρη λίστα. Από την πλευρά του το Ισραήλ είχε θέμα με το πώς θα είναι η ταινία και τι θα δείχνει. Η ταινία γυρίστηκε το 1952 στο Ισραήλ, σε μέρη όπως η Χάιφα, στα σύνορα με τον Λίβανο και στο παλαιστινιακό χωριό Iqrit, από το οποίο εκδιώχτηκαν οι κάτοικοι το 1948 κατά τον αραβοϊσραηλινό πόλεμο από τον στρατό του Ισραήλ.

Το Singing in the Dark (1956) του γερμανού σκηνοθέτη Max Nosseck έρχεται τέσσερα χρόνια μετά το Singin in the Rain να προσφέρει  μια άλλη νότα σε ένα τόσο δυσάρεστο γεγονός. Ο Leo είναι ένας επιζών του Ολοκαυτώματος, που όμως πάσχει από αμνησία και δεν θυμάται τίποτα. Μεταναστεύει μάλιστα στις ΗΠΑ όπου προσπαθεί να βρει δουλειά. Εκεί γίνεται τραγουδιστής και αρχίζει σιγά σιγά να ασχολείται επαγγελματικά με αυτό. Σταδιακά όμως επιστρέφουν και οι μνήμες με τους γονείς τους που σκοτώθηκαν στο Ολοκαύτωμα και όσα βίωσε ο ίδιος και έτσι ενθυμούμενος το παλιό του όνομα, David, επιστρέφει να αναζητήσει τα βήματα του πατέρα του. Πρωταγωνιστεί ο Moishe Oysher, που είχε υπηρετήσει για χρόνια το Γίντις θέατρο.

Πολλά χρόνια αργότερα, το 2015 θα καταπιαστεί με έναν επιζώντα του Ολοκαυτώματος με άνοια και ο Atom Egoyan στο Remember (2015). Ένας 89χρονος με άνοια ζει σε γηροκομείο όπου μετά τον θάνατο της γυναίκας του, ένας φίλος του και επίσης επιζών θα του δώσει γράμματα να του θυμίσει τι έχει συμβεί και την υπόσχεσή του να βρει και να σκοτώσει το πρώην μέλος των SS που σκότωσε τις οικογένειές τους. Μια ταινία με συγκλονιστικό τέλος που ανατρέπει τις προσδοκίες και αναδεικνύει μια δυσάρεστη πτυχή της νεότερης ιστορίας, την φυγή των ναζί στις ΗΠΑ και την απόκρυψη του πραγματικού τους εαυτού. Η ταινία απέκτησε και νοτιοκορεάτικο remake το 2022 τοποθετημένο επίσης στον Β΄ ΠΠ αλλά με αναφορά στην ιαπωνική κατοχή της Κορέας και στην διαμάχη των δύο κρατών.

Την ίδια χρονιά κυκλοφορεί και ένα από τα σημαντικότερα ντοκιμαντέρ για το ζήτημα, το μικρού μήκους Night and Fog (1956) του Alain Resnais. Ο γάλλος σκηνοθέτης της Nouvelle Vague δημιουργεί ένα μισάωρο  ντοκιμαντέρ, μια δεκαετία μετά το κλείσιμο των στρατοπέδων συγκέντρωσης. Ο τίτλος προκύπτει από το Διάταγμα Νύχτα και Ομίχλη που εκδόθηκε υπό τις οδηγίες του Χίτλερ στις 7 Δεκεμβρίου 1941 και περιελάμβανε τις μυστικές κατευθυντήριες γραμμές σύμφωνα με τις οποίες θα αντιμετωπίζονταν όλοι οι μη γερμανοί πολίτες που θα διαγωνούσαν με οποιονδήποτε τρόπο με το Γ΄ Ράιχ. Σύμφωνα λοιπόν με αυτό το διάταγμα, οι ένοχοι δεν θα δικάζονταν στην χώρα τους αλλά στην Γερμανία, όπου και θα εξαφανίζονταν στην νύχτα και στην ομίχλη. Το ντοκιμαντέρ εστιάζει σε δύο στρατόπεδα συγκέντρωσης στην Πολωνία και στην ζωή των κρατουμένων εκεί. Ο σεναριογράφος της ταινίας, Jean Cayrol, είναι επιζήσας ενός στρατοπέδου συγκέντρωσης. Αρχικά, ο Resnais ήταν αρνητικός στο να κάνει μια τέτοια ταινία, αλλά όταν τον προσέγγισε ο Cayrol, τελικά δέχτηκε. Η ταινία προβλήθηκε στο Φεστιβάλ Καννών. Μια ταινία που επαινέθηκε και εκτιμήθηκε από πολλούς, ανάμεσα σε άλλους και από τον Μίκαελ Χάνεκε που ενώ κατέκρινε ταινίες όπως η Πτώση (2004) και η Λίστα του Σίντλερ (1993), για τον τρόπο προσέγγισης του θέματος, την Νύχτα και Ομίχλη την βρήκε ακριβή στον τρόπο προσέγγισης των ιστορικών γεγονότων.

Ένα από τα πιο διάσημα παγκοσμίως θύματα του ναζισμού ήταν η γερμανοεβραία ανήλικη Άννα Φρανκ. Το Ημερολόγιο της έχει διαβαστεί από δεκάδες εκατομμύρια ανθρώπους. Το έγραψε στο Άμστερνταμ κατά την διάρκεια της γερμανικής κατοχής της Ολλανδίας, ενώ κρυβόταν η ίδια και η οικογένειά της. Το ημερολόγιο που εκδόθηκε το 1947, μεταφέρθηκε στο θέατρο το 1955 και στον κινηματογράφο το 1959 ως The Diary of Anne Frank. Ο George Stevens είναι ο πρώτος σκηνοθέτης που το μεταφέρει στο σινεμά, μιας και θα ακολουθούσαν και άλλες εκδοχές, ενώ συμμετέχουν και μερικοί ηθοποιοί από το θεατρικό ανέβασμα στο Broadway. Η ιστορία γνωστή και το τέλος λυπηρό μιας και η οικογένεια οδηγήθηκε σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και θανατώθηκε.Ο μόνος της οικογένειας που επέζησε ήταν ο πατέρας, που θα πέθαινε αρκετά αργότερα, το 1980. Ο ίδιος θα ζητούσε στην Audrey Hepburn να υποδυθεί την κόρη του στην ταινία, μια πρόταση που αρχικά δέχτηκε αλλά εν τέλει απέρριψε. Ο ρόλος δόθηκε στην Millie Perkins. Η ταινία προτάθηκε για Χρυσό Φοίνικα στις Κάννες και κέρδισε τρία Όσκαρ (Β΄ Γυναικείου Ρόλου, Καλλιτεχνικής Διεύθυνσης και Διεύθυνσης Φωτογραφίας).

Μια από τις πρώτες ταινίες που προκάλεσαν μεγάλη συζήτηση για τον τρόπο αναπαράστασης των στρατοπέδων συγκέντρωσης και της όλης ζοφερής συνθήκης είναι το Kapo (1960) του ιταλού σκηνοθέτη Gillo Pontecorvo. Είναι μια από τις πρώτες ταινίες που εστιάζει απόλυτα στις συνθήκες εντός του στρατοπέδου, μιας και πολλές από τις προαναφερθείσες έχουν μόνο λίγες σκηνές, χωρίς να είναι το βασικό στοιχείο της ιστορίας αλλά ένα τμήμα. Ένα διεθνές καστ που περιλαμβάνει την Αμερικανίδα Susan Strasberg, την Γαλλίδα Emmanuelle Riva και την Ιταλίδα Didi Perego μιλάει για έναν kapo, όπως ονόμαζαν τους κρατούμενους στα γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης που είχαν και χρέη υπαλλήλου και επέβλεπαν την καταναγκαστική εργασία ή εκτελούσαν καθήκοντα διοικητικά. Kapo γίνεται μια 14χρονη γαλλίδα εβραία που στέλνεται σε στρατόπεδο συγκέντρωσης, ενώ οι γονείς της έχουν εκτελεστεί. Η ταινία προβλήθηκε στην Μπιενάλε της Βενετίας, ενώ προτάθηκε για Όσκαρ καλύτερης ξενόγλωσσης ταινίας. Δέχτηκε ανάμικτες κριτικές, με πολλούς να την κατηγορούν για την δραματικοποίηση ενός τόσο ευαίσθητου θέματος. Ορκισμένος εχθρός της ταινίας ο τότε κριτικός κινηματογράφου στα Cahiers du Cinema και μετέπειτα σκηνοθέτης, Jacques Rivette, που στο τεύχος Ιουνίου 1961 γράφει στην κριτική του για την ταινία: "το πλάνο όπου η Riva αυτοκτονεί πέφτοντας πάνω σε ηλεκτρικά συρματοπλέγματα: ο άνθρωπος που αποφασίζει αυτή την στιγμή να ξανακαδράρει το νεκρό σώμα-τοποθετώντας προσεκτικά το σηκωμένο χέρι στην γωνία του τελικού κάδρου-αυτός ο άνθρωπος αξίζει την πιο βαθιά περιφρόνηση".

To 1961 κυκλοφορούν δύο ταινίες που βλέπουν δύο διαφορετικές πτυχές της ιστορίας. Στην μία, το Judgment at Nuremberg του Stanley Kramer, που βραβεύτηκε με Όσκαρ σεναρίου, αφηγείται την δίκη της Νυρεμβέργης για τα εγκλήματα που διαπράχθηκαν κατά τον πόλεμο και η άλλη είναι ο Samson (1961) του πολωνού σκηνοθέτη Andrzej Wajda. Με τίτλο που παραπέμπει στον βιβλικό Σαμψών και τις υπερφυσικές του δυνάμεις, μιλάει για έναν νεαρό Εβραίο που πηγαίνει σε ένα αντισημιτικό σχολείο αλλά καταλήγει στην φυλακή και τελικά σε εβραϊκό γκέτο που είχαν κάνει οι ναζί στην Πολωνία. Ο Wajda προσπάθησε να κάνει μια πιο αρτιστίκ ταινία αφηγούμενος μια τραγική ιστορία. Η ταινία δέχτηκε καλές κριτικές και προτάθηκε για Χρυσό Λέοντα στην Βενετία.

Την δεκαετία του 1970 το παγκόσμιο σινεμά δεν ασχολήθηκε ιδιαίτερα με το θέμα, τουλάχιστον άμεσα, παρά μόνο με έμμεσες αναφορές, ίσως επειδή ασχολιόντουσαν περισσότερο με τον Πόλεμο του Βιετνάμ, με τις επαναστάσεις της εποχής, τον Μάη του 68, τα δικαιώματα των μαύρων και των γυναικών. Την δεκαετία του 1980 επέστρεψε το ενδιαφέρον στο ζήτημα με διαφορετικούς τρόπους. Στο αμερικανικό σινεμά είδαμε για παράδειγμα το χολιγουντιανό manstream δραματοποιημένο Sophie's Choice (1982) που πολλούς έβρισκε αντίθετους παρότι είναι μια καλή ταινία του Alan J. Pakula και την εξαιρετική ερμηνεία της Meryl Streep για την οποία κέρδισε το δεύτερο της Όσκαρ από τα τρία συνολικά. Μια πολωνή μετανάστρια στην Αμερική με ένα σκληρό παρελθόν, καθώς ο πατέρας της και ο σύζυγός της είχαν σκοτωθεί από τους ναζί και η ίδια στάλθηκε στο Άουσβιτς. Χάρη στις ικανότητές της, επιλέγεται ως γραμματέας του Ρούντολφ Ες, διοικητή του Άουσβιτς. Η επιλογή του τίτλου βασίζεται στην επιλογή της για ποιο από τα δύο παιδιά της θα σταλεί σε θάλαμο αερίων, αλλιώς θα πεθάνουν και τα δύο, μια από τις πολύ δραματικές και σκληρές σκηνές της ταινίας. Ο συγγραφέας του βιβλίου στο οποίο βασίστηκε, ο William Styron, είχε στο μυαλό του την Ursula Andress για τον ρόλο, ενώ ο σκηνοθέτης ήθελε την Liv Ullmann αλλά η Streep παρακάλεσε τον Pakula να πάρει τον ρόλο. Η σπουδαία κριτικός Pauline Kael είχε κατακρίνει την ταινία.

Την ίδια δεκαετία βγαίνει ίσως το συγκλονιστικότερο ντοκουμέντο που έχει γίνει ποτέ για το Ολοκαύτωμα, το 9,5 ωρών ντοκιμαντέρ του Claude Lanzmann Shoah (1985). Shoah είναι η εβραϊκή λέξη για το Ολοκαύτωμα, όπως προαναφέρθηκε. Ο σκηνοθέτης μίλησε με επιζήσαντες και μάρτυρες του όλου τραύματος, κάνοντας έντεκα χρόνια για να το ετοιμάσει, επισκεπτόμενος στρατόπεδα συγκέντρωσης στην Πολωνία. Ο Marcel Ophuls το είχε χαρακτηρίσει ως το σπουδαιότερο ντοκιμαντέρ για την σύγχρονη ιστορία. Ωστόσο, στην Πολωνία αντιμετωπίστηκε αρνητικά καθώς κατηγορείται για συμμετοχή και βοήθεια στην ναζιστική γενοκτονία. Ο γαλλοεβραίος σκηνοθέτης έκανε το ντοκιμαντέρ έπειτα από μια πρόταση του Ισραήλ. Το πιο συγκλονιστικό είναι οι συνεντεύξεις από γερμανούς βασανιστές που με κρυμμένες κάμερες εξασφάλισε δηλώσεις του, αν και η οικογένεια ενός από αυτούς έστειλαν τον σκηνοθέτη στο νοσοκομείο έπειτα από επίθεση.

Δύο χρόνια μετά ο γάλλος σκηνοθέτης Louis Malle σκηνοθετεί το αυτοβιογραφικό Au Revoir les Enfants (1987) για το οποίο κέρδισε τον Χρυσό Λέοντα στο φεστιβάλ της Βενετίας. Η ταινία διαδραματίζεται στην κατεχόμενη Γαλλία του 1943-44, όπου ένας ιερέας προστατεύει μικρά εβραιόπουλα τα οποία κρύβει και τους δίνει άλλα ονόματα προκειμένου να γλιτώσουν. Στην πορεία η Γκεστάπο θα αναζητήσει έναν από τους μαθητές του σχολείου. Στο τέλος της ιστορίας πληροφορούμαστε πως τα παιδιά θανατώθηκαν στο Άουβιστς και ο ιερέας στο Μαουτχάουζεν. Η ιστορία βασίζεται σε πραγματικά γεγονότα, μιας και ο 11χρονος Louis Malle πήγαινε σε ένα σχολείο που πράγματι η Γκεστάπο ζητούσε τρεις εβραίους μαθητές και έναν εβραίο δάσκαλο και τους έστειλε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Η ταινία προτάθηκε για Όσκαρ καλύτερης ξενόγλωσσης ταινίας.

Η πολωνή σκηνοθέτρια Agnieszka Holland πολλές φορές έχει καταπιαστεί με κοινωνικά, πολιτικά και ιστορικά θέματα σε ταινίες της, όπως πρόσφατα με το Green Border. Κόρη ενός κομμουνιστή εβραίου πατέρα του οποίου οι γονείς έπεσαν θύματα του Ολοκαυτώματος και μιας καθολικής μητέρας, έχει μιλήσει για το εβραϊκό βίωμα στην ταινία της Europa Europa (1990). Ένας μικρός γερμανοεβραίος ξεφεύγει από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης προσποιούμενος τον ναζί και μπαίνοντας εν τέλει στην ναζιστική νεολαία. Η ταινία κέρδισε την Χρυσή Σφαίρα καλύτερης ταινίας και προτάθηκε για Όσκαρ καλύτερου σεναρίου. Στα Όσκαρ δεν μπήκε στην κατηγορία ξενόγλωσσης καθώς η Γερμανία δεν την πρότεινε, μιας και μιλάει γερμανικά η ταινία. Η επιτροπή αποφάσισε πως δεν πληροί τα κριτήρια και δεν είναι γερμανική, αν και μιλάει γερμανικά και παίζουν Γερμανοί. Προκάλεσε πολλές συζητήσεις αυτή η απόφαση και πολλοί υποστήριξαν την σκηνοθέτρια, όπως ο Wim Wenders, ο Wofgang Petersen και ο Werner Herzog. Το 2011 ασχολείται εκ νέου με την ναζιστική κατοχή στην ταινία In Darkness (2011) η οποία προτάθηκε για Όσκαρ καλύτερης ξενόγλωσσης ταινίας για λογαριασμό της Πολωνίας. Μιλάει για την γερμανική κατοχή της Πολωνίας και για τον Leopold Socha, υπαρκτό πρόσωπο που χρησιμοποίησε τις γνώσεις του για τα σχέδια της πόλης για να σώσει Εβραίους που είχαν δραπετεύσει από το γκέτο που τους είχαν.

Το Schindler's List (1993) είναι μια από τις πιο διάσημες ταινίες για το ζήτημα και μια από εκείνες που προκάλεσαν μεγάλη συζήτηση για τον τρόπο που αποδίδεται. Ο Steven Spielberg με τον σεναριογράφο Steven Zaillian και φυσικά τους John Williams (μουσική), Michael Kahn (μοντάζ) και Janusz Kaminski (φωτογραφία) ακολουθούν την ιστορία του Oskar Schindler, ενός γερμανού επιχειρηματία που έσωσε περίπου 1200 Εβραίους από το Ολοκαύτωμα στην Πολωνία και στην Τσεχοσλοβακία. Η ιδέα για μια ταινία αφιερωμένη στην σωτήρια παρέμβασή του προέκυψε το 1963. Την δεκαετία του 1990 το ανέλαβε ο αμερικανός σκηνοθέτης, αν και το απέφευγε για χρόνια και το πάσαρε σε άλλους σκηνοθέτης, όπως στον Polanski, τον Sydney Pollack και στον Scorsese, όντας ανήσυχος για το αν θα μπορούσε να κάνει μια ταινία για το Ολοκαύτωμα. Τελικά πήρε την απόφαση όταν είδε πως υπάρχουν αρκετοί αρνητές του Ολοκαυτώματος και μια άνοδος του νεοναζισμού, μετά την πτώση του τοίχους του  Βερολίνου. Τελικά, ήταν εμπορική επιτυχία, προτάθηκε για 12 Όσκαρ και κέρδισε τα 7, ανάμεσα στα οποία καλύτερης ταινίας, σκηνοθεσίας και σεναρίου. Τον ρόλο του Σίντλερ ανέλαβε ο Liam Neeson. Ωστόσο, η ταινία δέχτηκε και επικρίσεις για την απλότητα ή την αφέλεια με την οποία χειρίζεται κάποια ζητήματα, όπως η λογική του καλού-κακού, που στερεί την πραγματική εικόνα των βασανιστών ως απλών, καθημερινών ανθρώπων που ωστόσο διέπραξαν εγκλήματα. Τόσο ο Scorese όσο και ο Polanski είπαν τα καλύτερα για την ταινία του συναδέλφου τους, ενώ ο Kubrick έπειτα από αυτή την ταινία εγκατέλειψε την ιδέα να σκηνοθετήσει το Aryan Papers, με παρόμοια θεματολογία. Αντίθετα, οι Jean Luc Godard και Michael Haneke είχαν διαφωνίες ως προς την ταινία ενώ πιο επικριτικός ήταν ο Claude Lanzmann, σκηνοθέτης του Shoah, που θεώρησε την Λίστα του Τσίντλερ ως ένα κιτς μελόδραμα που παραποιεί την ιστορική αλήθεια.

Μια ακόμα ταινία που έχει δεχτεί πολλά σχόλια και πολλές διαφορετικές προσλήψεις είναι το ιταλικό και βραβευμένο με Όσκαρ La Vita e Bella (1997) του Roberto Benigni. Η Ζωή είναι Ωραία μας λέει ο κωμικός δημιουργός, ακόμα και μέσα στις αντιξοότητες. Μια από τις πιο συγκινητικές και βαθιά ανθρώπινες ταινίες που έγιναν ποτέ. Ένας πατέρας ιταλοεβραίος βρίσκεται σε στρατόπεδο συγκέντρωσης με τον ανήλικο γιο του. Προσπαθεί με παιχνίδια, φαντασία και κόλπα να τον κάνει να μην καταλάβει την τραγικότητα του πράγματος. Το τέλος σπαραξικάρδιο. Η ταινία κέρδισε το Μεγάλο Βραβείο στις Κάννες, προτάθηκε για επτά Όσκαρ και κέρδισε τρία: καλύτερης ξενόγλωσσης ταινίας, Α΄ Ανδρικού Ρόλου για τον Benigni και καλύτερης μουσικής για την τρομερή μουσική του Nicola Piovani. Παρά την επιτυχία της, η ταινία έχει δεχτεί πολλές κριτικές. Από πολλούς κατηγορήθηκε για το χιουμοριστικό της στοιχείο ενώ από άλλους για κάποιες ιστορικές ανακρίβειες, όπως ότι δείχνει πως οι Αμερικανοί μπήκαν πρώτοι και έσωσαν την κατάσταση, ενώ στην πραγματικότητα το έκαναν οι Σοβιετικοί, προφανώς για να έχει την συμπάθεια της αμερικανικής Ακαδημίας κινηματογράφου.

Μπορεί ο Roman Polanski να αρνήθηκε την πρόταση του Spielberg να σκηνοθετήσει την Λίστα του Σίντλερ, έκανε όμως το δικό του δράμα για το Ολοκαύτωμα, με το εξαιρετικό The Pianist (2002). Βασισμένο στην πραγματική ιστορία του πολωνοεβραίου πιανίστα Wladyslaw Szpilman, ενός επιζήσαντος του Ολοκαυτώματος. Ο Adrien Brody στον πρωταγωνιστικό ρόλο ζει μαζί με τους υπόλοιπους Εβραίους σε γκετοποιημένες κοινότητες, με λίγα χρήματα και ένα περιβραχιόνιο με το Αστέρι του Δαβίδ για να ξέρουν οι άλλοι ότι είναι Εβραίοι. Η ταινία κέρδισε τον Χρυσό Φοίνικα στις Κάννες και προτάθηκε για επτά Όσκαρ, εκ των οποίων κέρδισε τρία (σκηνοθεσίας, σεναρίου και Α΄ Ανδρικού Ρόλου). Ο Πιανίστας προκάλεσε συζητήσεις για άλλους λόγους και όχι τόσο για το θέμα, μιας και ο σκηνοθέτης είναι Πολωνός και οι γονείς του έχουν βιώσει το Ολοκαύτωμα οπότε το αντιμετώπισε με σεβασμό και ενσυναίσθηση. Οι αντιδράσεις αφορούσαν κυρίως τον Polanski και την υπόθεση βιασμού ανήλικης την δεκαετία του 1970 με την ποινή να εκκρεμεί ακόμα και έτσι δεν μπόρεσε να παραβρεθεί στα Όσκαρ καθώς θα τον συλλάμβαναν.

Μια ακόμα ταινία για το παιδικό βίωμα του Ολοκαυτώματος είναι και The Boy in the Striped Pajamas (2008) βασισμένο στο ομότιτλο βιβλίο του 2006 σε σκηνοθεσία και σενάριο του Mark Herman. Μια απρόσμενη φιλία μεταξύ ενός παιδιού ναζιστή αξιωματικού και ενός παιδιού κρατούμενου σε στρατόπεδο συγκέντρωσης στην κατεχόμενη Πολωνία. Το παιδί γερμανού αξιωματικού υποδύεται ο μικρός τότε Asa Butterfield (Sex Education). Η ταινία δέχτηκε θετικές κριτικές και άρεσε στο κοινό, ωστόσο κατακρίθηκε από μελετητές και ιστορικούς για την ιστορική ανακρίβειά της. Στην πραγματικότητα θα ήταν αδύνατο το φυλακισμένο παιδί να μπορεί να μιλάει και να έχει την οποιαδήποτε επαφή με άνθρωπο εκτός του στρατοπέδου, πέραν του ότι θα είχε σκοτωθεί πολύ γρήγορα. Έρευνα που έχει γίνει στην Μεγάλη Βρετανία έχει δείξει ότι πολλά παιδιά πιστεύουν ότι η ταινία βασίζεται σε πραγματική ιστορία ενώ η πλειοψηφία έχει συνδέσει το θέμα του Ολοκαυτώματος περισσότερο με αυτή την ταινία παρά με το ημερολόγιο της Άννα Φρανκ.

Μία από τις καλύτερες ταινίες για το Ολοκαύτωμα και εν γένει τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο των τελευταίων χρόνων είναι το ούγγρικο Son of Saul (2015) του Laszlo Nemes, του οποίου μάλιστα ήταν το σκηνοθετικό ντεμπούτο, αν και υπήρξε άξιος βοηθός του Bela Tarr. Κέρδισε το Μεγάλο Βραβείο της επιτροπής στις Κάννες και το Όσκαρ καλύτερης ξενόγλωσσης ταινίας, η δεύτερη ούγγρικη ταινία που το κατορθώνει, μετά το Mephisto (1981). Με πολύ κλειστοφοβικά πλάνα, επικεντρωμένα στις ανθρώπινες μορφές και εκφράσεις με τα υπόλοιπα να μένουν στο υπόβαθρο και απλώς να τα ακούμε ή να τα αντιλαμβανόμαστε, ο Nemes μας μιλάει για έναν ουγγροεβραίο έγκλειστο στο Άουσβιτς που θέλει να φροντίσει τον νεκρό γιο του. Η ταινία δέχτηκε πολύ θετικές κριτικές ενώ ακόμα και ο Claude Lanzmann είπε τα καλύτερα για τον Γιο του Σαούλ.

Ένα από τα καλύτερα ντοκιμαντέρ των τελευταίων χρόνων επί του θέματος είναι το Austerlitz (2016) του ουκρανού σκηνοθέτη Sergei Loznitsa. Η ταινία, που προβλήθηκε εκτός διαγωνισμού στο Φεστιβάλ της Βενετίας, μιλάει για το Ολοκαύτωμα μέσα από την ανάδειξη της σύγχρονης χρήσης των στρατοπέδων συγκέντρωσης και των επισκεπτών που πηγαίνουν να δουν το Sachsenhausen και το Dachau. Δέχτηκε γενικά θετικές κριτικές.

Σε μια πιο feelgood εκδοχή του θέματος, το αμερικάνικο The Zookeeper's Wife (2017) της νεοζηλανδής δημιουργού Niki Caro που βασίζεται σε πραγματική ιστορία, εκείνη του Jan και της Antonina Zabinski, διευθυντές του ζωολογικού πάρκου της Βαρσοβίας στην Πολωνία, που έσωσαν εκατοντάδες πολωνοεβραίους, κρύβοντάς τους στον ζωολογικό κήπο. Οι Jessica Chastain και Johan Heldenbergh υποδύονται το πρωταγωνιστικό ζευγάρι. Η ταινία πήρε μέτριες κριτικές για την επιδερμική προσέγγιση της ιστορίας.

Ο ιδιαίτερος βρετανός δημιουργός Jonathan Glazer περνάει στην άλλη πλευρά της ιστορίας. Στο The Zone of Interest (2023), που κέρδισε το Μεγάλο Βραβείο στις Κάννες και βασίζεται στο ομότιτλο βιβλίο του Martin Amis του 2014, μας μιλάει για τον Rudolf Hoss, διευθυντή του στρατοπέδου συγκέντρωσης του Άουσβιτς. Η προσέγγισή του είναι με όρους "η κοινοτυπία του κακού" της Χάνα Άρεντ θέλοντας να δει την οικογενειακή του ζωή και αρμονία πλάι στο στρατόπεδο συγκέντρωσης. Λίγο πιο πέρα από τα συρματοπλέγματα, ορθώνεται ο παράδεισός του, ο κήπος του, το σπίτι του, η οικογένειά του, δείχνοντας πως εν τέλει ήταν ένας κανονικός άνθρωπος με ανθρώπινα βιώματα και συμπεριφορές που ωστόσο βρισκόταν πίσω από μια από τις φρικτότερες τραγωδίες της ανθρωπότητας.

Περισσότερα σινεφιλικά αφιερώματα μπορείτε να αναζητήσετε σε αυτό το πολύ ενδιαφέρον blog.