Ανάλυση - Matrix: Κονδύλης και Πλανητική Πολιτική

Στο MOVE IT εξετάζουμε ταινίες του πρόσφατου (ή όχι και τόσο) παρελθόντος, υπό ένα διαφορετικό οπτικό πρίσμα και αποκρυπτογραφούμε την εικονολογία του φιλμ.  Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Γιώργος Αραμπατζής, περνάει από το μικροσκόπιό του αυτή την φορά, το Matrix των αδερφών Γουατσόφσκι.

ΣΧΕΤΙΚΑAνάλυση - «Ο Άρχων του κακού»: ο αντιφρονών σκηνοθέτης στα σύνορα

Πολύ συχνά ερμηνεύουν φιλοσοφικά την περίφημη ταινία The Matrix (1999) στη βάση μιας φιλοσοφίας της συνείδησης και, ιδιαίτερα, εκείνης του Descartes και της θεωρίας του περί ενός «κακόβουλου πνεύματος», που μας παρουσιάζει τον κόσμο με εντελώς ψευδαισθητικό τρόπο. Θα μπορούσαμε να ερμηνεύσουμε την ίδια ταινία με αναφορά στην έννοια της «πλανητικής πολιτικής» όπως την αναπτύσσει ο Παναγιώτης Κονδύλης. Θα οφείλαμε να αρχίσουμε διευκρινιστικά, λέγοντας ότι η ταινία χαρακτηρίζεται από μια έντονη πολυσημία η οποία οφείλεται στο ίδιο το Χόλυγουντ, όχι ως βιομηχανία ονείρων αλλά ως ένα Μεγάλο Σχέδιο πλανητικής εμβέλειας. Υπό αυτή την προοπτική, το Χόλυγουντ είναι μέρος μιας πλανητικής πολιτικής ή, αλλιώς, ενός εναγκαλισμού όλου του πλανήτη. Στο σημείο αυτό, η σκέψη του Κονδύλη ως φιλοσοφία της κουλτούρας μπορεί να φανεί πολύ χρήσιμη ερμηνευτικά.

Ως επιστημονική φαντασία, το Matrix συνιστά μια πρόγνωση του μέλλοντος, δηλαδή, κατά τον Κονδύλη, μια προκαταβολική πράξη. Το περιεχόμενο αυτής της τελευταίας είναι η διαπίστωση μιας επερχόμενης δυστοπίας. Η δυστοπία αυτή, ωστόσο, καλύπτει μια ουτοπία, εκείνην της χολυγουντιανής τεχνοκρατίας (δηλαδή της επικράτησης του κινηματογράφου των ειδικών εφέ). Κατά τον Κονδύλη, η ουτοπία είναι η μορφική εξιδανίκευση ενός ήδη διαμορφωμένου κοινωνικού σχηματισμού. Η πρόγνωση, ακόμη, δεν μπορεί παρά να αφορά την πλανητική πολιτική ή το οικουμενικό διακύβευμα της νεωτερικότητας. Η πλανητική πολιτική δεν είναι κανονιστική, αν και νομοπαραγωγική, αλλά αφορά σε παίγνια ισχύος και οι όποιοι κανόνες δεν μπορεί να είναι παρά οι ιδεατές συνέπειες των εν λόγω παιγνίων.

Από την πρωτοκαθεδρία του στοιχείου της ισχύος προέρχεται η πλανητική ιεραρχία ισχύος την οποία οφείλουν να συνυπολογίζουν όλοι. Ο κόσμος είναι, τελικώς, η πλανητική πολιτική. Αυτό γίνεται πολύ περισσότερο εμφανές στο Matrix παρά σε άλλες ταινίες όπως το «2001: Οδύσσεια του Διαστήματος», το «Σολάρις» ή το «Blade Runner». Ο κόσμος ως πλανητική πολιτική σημαίνει την επικράτηση μιας μόνο προβληματικής και τη συνεπαγόμενη ιδέα ότι το κέντρο του βρίσκεται παντού και η περιφέρειά του πουθενά. Αυτό το χαρακτηριστικό, με τη σειρά του, παραπέμπει στην ανάγκη μιας γενικής σωτηριολογίας στον κόσμο. «Ποια είναι τα υποκείμενα στην εποχή της πλανητικής πολιτικής;», αναρωτιέται ο Κονδύλης. Όχι, πάντως, η τεχνική, σημειώνει. Η πλανητική πολιτική σημαίνει μια διαρκή εξωτερικότητα, κάτι που υπονοεί και το συνεχές εσωτερικότητας – εξωτερικότητας που παρατηρείται στο Matrix, όπου η πρώτη ταυτίζεται με τη δεύτερη χάρη σε υλικές συνδέσεις (καλωδιώσεις) και όχι λόγω ψυχολογικών επιρροών.

Ο Κονδύλης προχωρεί σε μια ιστορική μορφολογία της πλανητικής πολιτικής η οποία περιλαμβάνει μορφές όπως οι ανακαλύψεις, ο φιλελευθερισμός και ο εκβιομηχανισμός. Οι εν λόγω μορφές εγγράφονται σε μια αντικειμενοποίηση του κόσμου την οποία ακολούθησε η δημοκρατική γενίκευση, που οδήγησε στην πλανητική πολιτική και η οποία χαρακτηρίζεται από την εγκαρσιότητα και το αδιαμεσολάβητο στις ανθρώπινες σχέσεις. Η ανωτέρω αμεσότητα του πλανητικού οδηγεί στην ανάγκη ενός σωτηριολογικού ήρωα όπως ο Neo στο Matrix. Αυτός αναλαμβάνει τον αγώνα της αντίστασης ενάντια στην καταπίεση ως υποταγή του αυτοβούλου των ανθρώπων και παραποίησης της αντίληψής τους περί της αλήθειας, χωρίς να αγγίζονται άλλες θεματικές (όπως η λογική της βίας η οποία παραμένει, στην ταινία, μάλλον αδιευκρίνιστη). Η πλανητική πολιτική, εξ άλλου, σημαίνει μια αδιάφορη εξατομίκευση, αξιωματική και αφαιρετική συνάμα. Η αντίσταση, από την άλλη, συνδυάζεται με αυτοπεποίθηση και αυτό-πραγμάτωση. Όλα τα παραπάνω αναγνωρίζονται με ευκολία στην προσωπικότητα του Neo. Η οικουμενικότητα της τεχνικής, εξ άλλου, όπως παρατηρείται στο Matrix ως μαζοποίηση, ευνοεί μάλλον παρά απωθεί τις συγκρούσεις. Αυτό σημαίνει ότι ο κόσμος του Matrix δεν σημαίνει παρά την απαρχή μιας νέας πλανητικής επιστήμης της πολεμολογίας.

Με την αναφορά στη σκέψη του Κονδύλη μπορούμε να αντιληφθούμε το Matrix όχι ως τον τόπο της κοσμοϊστορικής σύγκρουσης ανάμεσα στους ανθρώπους και τις μηχανές αλλά ως τμήμα μιας πλανητικής πολιτικής και, στη συνέχεια, ως καίριο θέμα μιας επίκαιρης φιλοσοφίας της κουλτούρας.

Γιώργος Αραμπατζής

Ο Γιώργος Αραμπατζής είναι Καθηγητής στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και ΣΕΠ (ΕΑΠ). Ασχολείται με την εικονολογία και έχει δημοσιεύσει βιβλία και άρθρα για τον κινηματογράφο.