Aφιέρωμα: Όταν το Σινεμά Μπαίνει στο Μουσείο

Κάθε 18η Μαΐου, η Παγκόσμια Ημέρα Μουσείων μάς θυμίζει τη σημασία των χώρων όπου η μνήμη, η τέχνη και η ταυτότητα συνυπάρχουν. Ο όρος πολιτισμική μνήμη (cultural memory) είναι δημιούργημα του γερμανού αιγυπτιολόγου, Γιαν Άσμαν. Με έρευνα στον αιγυπτιακό πολιτισμό αλλά και συγκρίσεις με τις αρχαίες ελληνικές πόλεις και τι αρχαίο Ισραήλ, οδηγήθηκε στο συμπέρασμα πως από την μια έχουμε την πρωτογενή μνήμη, δηλαδή την πρόσφατη, αυτή που περνάει προφορικά από γενιά σε γενιά και από την άλλη έχουμε την πολιτισμική, εκείνη που χτίζεται μέσα από τα κείμενα, την τέχνη και το πώς η εξουσία, για παράδειγμα στην Αίγυπτο το ιερατείο, αποφασίζει τον τρόπο με τον οποίο θα θυμόμαστε συλλογικά το παρελθόν μας. Τα μουσεία λοιπόν έχουν κυρίαρχο ρόλο στην συγκρότηση της εθνικής -και όχι μόνο- ταυτότητας μέσω της πολιτισμικής μνήμης που διασώζει. Στον 20ό και 21ό αιώνα βέβαια ο κινηματογράφος παίζει βασικό ρόλο σε αυτό ως μέσο μαζικής επικοινωνίας, λαϊκό και διεθνές που για αυτό χρησιμοποιείται για προπαγανδιστικοϋς σκοπούς. Έτσι θα λέγαμε μουσεία και κινηματογράφος αποτελούν δύο κατεξοχήν τόπους δημιουργίας συλλογικής μνήμης, ανάμνησης και ταυτότητας. Για τον κινηματογράφο, όμως, τα μουσεία είναι κάτι παραπάνω από πολιτιστικά ιδρύματα: είναι σκηνικά δράσης, χώροι αποκαλύψεων, τόποι φαντασίας και υπαρξιακής σιωπής.

ΣΧΕΤΙΚΑΑφιέρωμα: Το σινεμά του παραλόγου

Από το Λούβρο μέχρι ένα ξεχασμένο ελληνικό μουσείο, η σχέση σινεμά και μουσείου είναι γεμάτη ένταση, ποίηση και συμβολισμό. Όταν η κάμερα περιηγείται μέσα σε ένα μουσείο, δεν καταγράφει απλώς τον χώρο. Τον φορτίζει με νόημα. Οι διάδρομοι, τα έργα τέχνης, τα εκθέματα και οι σκιές μετατρέπονται σε συμμάχους της αφήγησης — είτε για να προσδώσουν μυστήριο και βάθος, είτε για να «μιλήσουν» για την ιστορία, την εξουσία ή τη μνήμη. Τα μουσεία γίνονται ταυτόχρονα τόποι γυρισμάτων αλλά και πρωταγωνιστές της ιστορίας.

Από την κοσμική πολυτέλεια του Λούβρου μέχρι την εγκατάλειψη ενός επαρχιακού μουσείου, το σινεμά βρίσκει στους χώρους αυτούς μια θεατρική ένταση μοναδική.

Blackmail (1929)

Σίγουρα όχι από τις γνωστές ταινίες του Άλφρεντ Χίτσκοκ, ασπρόμαυρη και από τις πρώτες ομιλούσες του ευρωπαϊκού σινεμά (η πρώτη επιτυχημένη και ίσως η πρώτη βρετανική talkie, όπως ονόμαζαν τις ομιλούσες ταινίες), μόλις 29 χρονών ο ίδιος στήνει ένα θρίλερ εγκλήματος από εκείνα που θα έκανε με επιτυχία και στο μέλλον. Μια κοπέλα τσακώνεται και χωρίζει με τον επιθεωρητή σύντροφό της και εκείνη γνωρίζει έναν ζωγράφο. Ο ζωγράφος την καλεί στο ατελιέ του και επιχειρεί να την βιάσει. Τον σκοτώνει και ο πρώην σύντροφός της καλείται να εξιχνιάσει την υπόθεση. Θα υπάρξει κάποιος που θα βρει στοιχείο εναντίον της και ο επιθεωρητής θα κάνει τα πάντα για να την προστατέψει. Μια σκηνή καταδίωξής του μέσα στο Βρετανικό Μουσείο είναι η εμβληματικότερη της ταινίας.

Bringing Up Baby (1938)

Τρία σπουδαία ονόματα, ο σκηνοθέτης Howard Hawks και οι σταρ της εποχής, Katharine Hepburn και Cary Grant συνεργάζονται σε μια κλασική screwball κωμωδία με την οποία κατοχύρωσε τον τίτλο δηλητήριο για τα ταμεία, που της προσέδωσαν έπειτα από μια σειρά αποτυχημένων ταινιών και ένα προφίλ πολύ δυναμικό, σχεδόν φεμινιστικό για τα δεδομένα της εποχής. Αυτά θα άλλαζε δύο χρόνια αργότερα με το Philadelphia Story. Οι ήρωες συναντιούνται σε μουσείο μιας και ο πρωταγωνιστής είναι παλαιοντολόγος που προσπαθεί για τέσσερα χρόνια να συναρμολογήσει τον σκελετό ενός βροντόσαυρου. Εκτός των σκηνών στο μουσείο, είναι και η πρώτη ταινία που ακούγεται η λέξη "gay" την εποχή που σήμαινε εύθυμος, επειδή ο Cary Grant εμφανίζεται ντυμένος με μια γυναικεία ρόμπα.

House of Wax (1953)

Ο ουγγροαμερικάνος Andre de Toth κάνει ένα remake του Mystery of the Wax Museum (1933) με τον Vincent Price στήνοντας μια ταινία τρόμου με φόντο ένα μουσείο κέρινων ομοιωμάτων. Ένας γλύπτης στις αρχές του αιώνα τρέχει το μουσείο αλλά θέλουν να το κλείσουν. Αρχίζει να σκοτώνει κόσμο τους οποίους στην συνέχεια χρησιμοποιεί ως εκθέματα. Το μουσείο εν προκειμένω λειτουργεί ως ένας τόπος μυστηρίου και εγκλήματος, ένας κόσμος απροσπέλαστος και ικανός για το χειρότερο πίσω από τις μάσκες και τα προσωπεία. Όπως και στην ταινία του Χίτσκοκ και του Χοκς, χρησιμοποιείται ως background για τις πράξεις των ηρώων και τους βοηθούν είτε να συνδεθούν είτε να απομακρυνθούν από τους στόχους τους.

Topkapi (1964)

Το ζεύγος Ζιλ Ντασέν και Μελίνα Μερκούρη συνεργάστηκαν σε μια από τις καλύτερες ταινίες της συνεργασίας τους βασισμένη στο βιβλίο Το Φως της Ημέρας. Με μουσική του Μάνου Χατζιδάκι, κοστούμια της Ντένης Βαχλιώτη και ένα εκλεκτό καστ, βρέθηκαν στο ξακουστό Τοπ Καπί της Κωνσταντινούπολης. Το ανάκτορο σε λόφο πάνω από τον Βόσπορο (ακρόπολη του αρχαίου Βυζαντίου) αποτέλεσε κατοικία των σουλτάνων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Από το 1924 λειτουργεί ως μουσείο. Η Μελίνα σχεδιάζει την κλοπή ενός στιλέτου με απρόσμενα αποτελέσματα. Και σε αυτή την ταινία βλέπουμε να αντιμετωπίζεται το μουσείο λιγότερο ως χώρος πολιτισμικής μνήμης και κληρονομιάς και περισσότερο ένα κερδοφόρο πεδίο ανεκτίμητων θησαυρών άξιων προς κλοπή.

One of our Dinosaur is Missing (1975)

Μια κωμωδία της Disney με την Buena Vista του Robert Stevenson, σταθερού συνεργάτης της εταιρείας στα 50s, 60s και 70s. Στην ταινία συμμετέχει και ο Peter Ustinov που έπαιζε και στο Τοκ Καπί, ενώ καταπιάνεται με την κλοπή ενός σκελετού δεινοσαύρου από το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας της Αγγλίας. Ο τίτλος είναι παρωδία της βρετανικής πολεμικής ταινίας One of Our Aircraft is Missing (1942), ενώ όλη η ταινία έχει μια διάθεση παρωδίας. Μέσα σε μουσείο φυσικής ιστορίας (των ΗΠΑ) διαδραματίζεται και το κωμικό franchise Μια Νύχτα στο Μουσείο με τον Ben Stiller και την ανάσταση των εκθεμάτων. Βλέπουμε πώς ένα μουσείο μπορεί να παραμένει διαχρονικά ζωντανό -κυριολεκτικά ή μεταφορικά- και πώς μέσα από τα εκθέματά του διατηρείται και διασώζεται κάτι από μια παλαιότερη εποχή μέσω της τέχνης ή των τεχνουργημάτων.

Manhattan (1979)

Μια από τις μεγαλειώδεις στιγμές της γουντιαλενικής φιλμογραφίας, μια από τις καλύτερες ταινίες των 70s, το Μανχάταν, όνομα αναφορά στην λατρεμένη του Νέα Υόρκη, τόπο που γεννήθηκε και ουδέποτε θέλησε να εγκαταλείψει (πέρα από κάποια σινε-ταξίδια στα 90s,00s μέχρι τελευταίες δουλειές του). Μια ασπρόμαυρη υπαρξιακή κωμωδία με τους Γούντι Άλεν και Ντάιαν Κίτον ως ένα ερωτευμένο ζευγάρι ανάμεσα σε έναν χωρισμένο κωμωδιογράφο και την σύντροφο του καλύτερου φίλου του. Οι δυο ήρωες θα έχουν μια από τις σημαντικότερες στιγμές τους στο MoMA, όπου εκεί θα τους δοθεί η δυνατότητα να δουν τέχνη αλλά και να μιλήσουν περί αυτής, αφήνοντας να διακριθούν οι όποιες διαφορές τους.

La Ville Louvre (1990)

Το Λούβρο είναι πράγματι μια ολόκληρη πόλη. Το πασίγνωστο μουσείο στο Παρίσι μέχρι την γαλλική επανάσταση ήταν βασιλικό ανάκτορο και μετά έγινε μουσείο που στεγάζει περί τα 35 χιλιάδες έργα τα οποία είναι μόλις το 12% περίπου της συνολικής συλλογής. Ο γάλλος σκηνοθέτης ντοκιμαντέρ Nicolas Philibert, βραβευμένος με Χρυσή Άρκτο στο Βερολίνο για το Στο Ποταμόπλοιο (2023), επισκέπτεται το μουσείο μετά την εκτεταμένη ανακαίνιση στα 80s, όταν και προστέθηκε η γνωστή πυραμίδα και παρακολουθεί τις εργασίες, τις δουλειές των ανθρώπων, την καθημερινότητα και φυσικά τα ίδια τα εμβληματικά έργα. Μια πόλη τέχνης που αποκαλύπτει τα μυστικά της, μπαίνοντας στο ιερό κάθε φιλότεχνου.

The Thomas Crown Affair (1999)

Άλλη μια ταινία ληστείας σε μουσείο, παρότι έχει και αρκετό ρομάντζο, κάνοντας να δούμε πόσο πολύ έχει αλλοιώσει την αντίληψη μας περί τέχνης η καπιταλιστική αγορά τέχνης που τα αντιμετωπίζει μονάχα ως επένδυση και όχι ως αντικείμενο καλλιτεχνικής αξίας. Η πρώτη ταινία είναι του 1968 με τους Steve McQueen και Faye Dunaway και το 1999 ακολούθησε ένα επιτυχημένο remake με τους Pierce Brosnan και Rene Russo σε σκηνοθεσία John McTiernan. Όλη η ταινία έχει ως επίκεντρο το Met (Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης). Αρχικά κλέβουν έναν Monet (ένα τοπίο στην Βενετία), το αντικαθιστούν με έναν Pissaro. Στην συνέχεια στόχος είναι ο διάσημος πίνακας του Magritte, The Son of Man.

Russian Ark (2002)

Μια ακόμα ντοκιμαντερίστικη περιήγηση μέσα στον πολιτισμικό χωροχρόνο που μπορεί να προσφέρει η ετεροτοπία, σύμφωνα με τον Φουκώ, ενός μουσείου είναι αυτή που συνέβη με ένα συνεχές, το μεγαλύτερο σε διάρκεια, μονοπλάνο της Ρωσικής Κιβωτού του ρώσου σκηνοθέτη Alexander Sokurov. Το άλλοτε χειμερινό παλάτι των τσάρων, μέχρι και το 1917 και την Οκτωβριανή Επανάσταση, στεγάζει έκτοτε το Ερμιτάζ, ένα από τα σημαντικότερα μουσεία τέχνης στον κόσμο. Για το κοινό είχε ανοίξει ήδη από το 1852, ωστόσο σταδιακά άρχισε να ενσωματώνει και άλλα κτήρια και έτσι επεκτάθηκε στο πρώην παλάτι στο οποίο γυρίστηκε ολόκληρη η ταινία. Αυτό που κάνει ένα μουσείο είναι να σπάει το χωροχρονικό συνεχές, βασιζόμενο σε σημαντικές τομές. Είναι ένας χώρος όπου ουδέποτε υπήρξαν μαζί αυτοί οι καλλιτέχνες, αυτοί οι πολιτισμοί, αυτές οι χρονικές στιγμές και όμως εκεί συναντιούνται και συνομιλούν με τρόπο σχεδόν εξωπραγματικό.

Museum Hours (2012)

Ένα αυστροαμερικάνικο δράμα του Jem Cohen, όχι ιδιαιτέρως γνωστό που τοποθετείται στο Kunsthistorisches Museum της Βιέννης, ένα από τα σημαντικότερα μουσεία τέχνης στην Ευρώπη. Το μουσείο άνοιξε το 1891 και έχει μια πλούσια συλλογή κυρίως από Αναγέννηση και Μπαρόκ. Αυτό στο οποίο στοχεύει η ταινία που αν και δεν είναι ντοκιμαντέρ, έχει τις ποιότητες του cinema vérité, είναι στην ανάδειξη της επιρροής της τέχνης και της μουσειακής εμπειρίας στην ζωή του ανθρώπου. Ένας φύλακας και ένας επισκέπτης αναμετριούνται. Εκείνος αυστριακός φύλακας, εκείνη ξένη που έχει έρθει για κάποια προσωπικά προβλήματα, θα βρει καταφύγιο στους γεμάτους τέχνη και παρηγοριά χώρους του μουσείου.

The Square (2017)

Ο πρώτος από τους δύο Χρυσούς Φοίνικες του σουηδού σκηνοθέτη Ruben Ostlund είναι μια ξεκάθαρη σάτιρα και μαύρη κωμωδία του κόσμου της σύγχρονης τέχνης, των μουσείων και των πολιτικών που ακολουθούν, του τι εστί τέχνη στις μέρες μας και πώς την αντιλαμβάνεται το κοινό. Ο Κρίστιαν είναι διευθυντής στο X-Royal της Στοκχόλμης και την περίοδο αυτή εκτίθεται το έργο Το Τετράγωνο. Το ζήτημα είναι πώς θα προωθηθεί στα media, εκμεταλλευόμενοι ευπαθείς ομάδας, όπως ένα άστεγο κορίτσι, για λόγους προώθησης μέσω κοινωνικής ευαισθητοποίησης. Η έννοια του μουσείου στην σύγχρονη εποχή της εμπορικής εκμετάλλευσης και προώθησης στα μέσα.

Περισσότερα σινεφιλικά αφιερώματα μπορείτε να αναζητήσετε σε αυτό το πολύ ενδιαφέρον blog.