Ανάλυση: Μια ιστορία της βίας

Στο MOVE IT εξετάζουμε ταινίες του πρόσφατου (ή όχι και τόσο) παρελθόντος, υπό ένα διαφορετικό οπτικό πρίσμα και αποκρυπτογραφούμε την εικονολογία του φιλμ.  Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Γιώργος Αραμπατζής, περνάει από το μικροσκόπιό του αυτή την φορά, το "A history of violence" του Ντέιβιντ Κρόνενμπεργκ

ΣΧΕΤΙΚΑAνάλυση - «Ο Άρχων του κακού»: ο αντιφρονών σκηνοθέτης στα σύνορα

Είναι σίγουρο ότι το σύγχρονο Χόλυγουντ προωθεί μια νέα μυθολογία στο επίπεδο της ικανοποίησης των δισεκατομμυρίων θεατών του (κινηματογράφος, τηλεόραση, διαδίκτυο). Η νέα αυτή μυθολογία, που εμπνέεται πολύ συχνά από τα κόμικ, είναι το αντίβαρο στην εργαλειακή λογικότητα της ζωής η οποία έχει κατακλύσει την καθημερινότητα στο σύνολό της. Η μετατροπή των πραγμάτων σε αντικειμενικές αξίες (δηλαδή σε σημεία) αποκλείει κάθε ρεαλισμό και νέο-ρεαλισμό, στο μέτρο που αυτός σημαίνει μια επιστροφή στα ίδια τα πράγματα. Η γενική αντικειμενοποίηση δεν φοβίζει πλέον, όπως συνέβαινε παλαιότερα, σε ανθρωπιστικές ή υπαρξιακές εποχές. Η εργαλειακή αντικειμενοποίηση είναι στο εξής κοινός νους και αυτό που απομένει ως αίτημα είναι η ρύθμιση του φαντασιακού με εικόνες μυθολογικής έντασης οι οποίες θα μεταφράζουν, στην ουσία, τις εργαλειακές-ορθολογικές απαιτήσεις της απλής καθημερινότητας σε φαντασμαγορίες. Αυτό που συνδέει την εργαλειακότητα και το φαντασιακό είναι η βία, όχι ως κοινωνική παθολογία αλλά ως ατομική δράση, στο πλαίσιο αυτού που θα ονομάζαμε μια «μοριακή βία», δηλαδή ο ύστατος πυρήνας της βιαιότητας.

Ένας σκηνοθέτης που εστίασε στην εξέλιξη αυτή της ψυχολογίας του θεατή, στη θετικότητα της αντικειμενοποίησης, είναι ο Νταίηβιντ Κρόνενμπεργκ. Μια σύγκριση του έργου του με εκείνο του Άλφρεντ Χίτσκοκ, δηλώνει το πέρασμα από μια παλαιά σε μια νέα ψυχανάλυση. Στον Χίτσκοκ έχουμε τους ήρωες ως φορείς συμπτωμάτων, ενοχών και αναστολών. Στον Κρόνενμπεργκ, η περιγραφή της ανθρώπινης ψυχολογίας έχει ανατραπεί και οι ήρωές του αναλαμβάνουν πλήρως την αλληλο-εισχώρηση εργαλειακού λογισμού και φαντασιακού. Στην ταινία του, Crash (1996), από το ομώνυμο μυθιστόρημα του J. G. Ballard, η εν λόγω προσέγγιση γίνεται πολύ φανερή.

Η ταινία του Κρόνενμπεργκ, «Μια ιστορία της βίας» (A History of Violence, 2005) είναι από τις πιο σημαντικές ταινίες της αυγής του 21ου αιώνα. Ο τίτλος είναι αινιγματικός και μόνο σε μια πολύ στοιχειώδη ανάγνωση μπορεί να θεωρηθεί ως μια ιστορία (αφήγηση) με βίαιο περιεχόμενο. Επιπλέον, δεν πρόκειται για μια Ιστορία (με κεφαλαίο Ι) η οποία αναφέρεται στο ιστορικό φαινόμενο της βίας. Πιο κοντά στην αλήθεια είναι η άποψη ότι αυτή η συγκεκριμένη ιστορία της βίας ανταποκρίνεται σε ένα σκοτεινό αλλά καίριο αρχέτυπο. Το φιλμ συνιστά μια σειρά παραδειγμάτων των εκφράσεων βίας: είναι η βία για καλό σκοπό, αυτή που πυροδοτεί την αλυσίδα των επερχόμενων συγκρουσιακών επεισοδίων. Ακολουθεί η επανορθωτική βία η οποία πηγάζει από το είδος της ισονομίας που ενέχει αυτή η ίδια. Τέλος, είναι η αδελφική βία, κατά το πρότυπο του Άβελ και του Κάιν, με αναφορά στα φαινόμενα του φθόνου, της ισχύος και της επιβίωσης.

Αυτό που είναι το πιο εκφοβιστικό στο φιλμ είναι ότι το ξέσπασμα της βίας γίνεται με φόντο την οικογενειακή ζωή. Η βία, όπως και η σεξουαλικότητα, αποτελεί μια πραγματική, οικογενειακή διάσταση, μαζί με τη φιλικότητα μεταξύ των μελών της και τον κοινό αγώνα τους για ύπαρξη. Η εξειδικευμένη ένταξη των σκοτεινών δυνάμεων στο «φυσικό πλαίσιο» της οικογενειακής ζωής δείχνει το πως διαμορφώνεται η νέα αυτή ψυχανάλυση για την οποία μιλήσαμε.

Η ταινία του Κρόνενμπεργκ χαρακτηρίζεται, επίσης, από υψηλή εικαστική ποιότητα, ιδίως ως προς την απεικόνιση των προσώπων, που θυμίζουν πολύ τον ζωγραφικό πίνακα American Gothic (1930) του Grant Wood.

Γιώργος Αραμπατζής

Ο Γιώργος Αραμπατζής είναι Καθηγητής στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και ΣΕΠ (ΕΑΠ). Ασχολείται με την εικονολογία και έχει δημοσιεύσει βιβλία και άρθρα για τον κινηματογράφο.