Ανάλυση: Ο Ζαν-Λουί Τρεντινιάν και το giallo

Στο MOVE IT εξετάζουμε ταινίες του πρόσφατου (ή όχι και τόσο) παρελθόντος, υπό ένα διαφορετικό οπτικό πρίσμα και αποκρυπτογραφούμε την εικονολογία του φιλμ.  Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Γιώργος Αραμπατζής, περνάει από το μικροσκόπιό του αυτή την φορά, την εμβληματική μορφή του Ζαν Λουί Τρεντνιάν.

ΣΧΕΤΙΚΑAνάλυση - «Ο Άρχων του κακού»: ο αντιφρονών σκηνοθέτης στα σύνορα

Ο Ζαν Λουί Τρεντινιάν υπήρξε εμβληματική μορφή του παγκόσμιου κινηματογράφου αν και είναι, ίσως, δύσκολο να φαντασθεί κανείς πόσο η λιγνή φιγούρα του και το πρόσωπο ευαίσθητου λογιστή ταυτίσθηκε με την αναμόρφωση τόσο του σινεμά όσο και των ηθών, από την άποψη της σαγήνης, στις δεκαετίες του 1960 και του 1970. Ο Τρεντινιάν έπαιξε σε πολλές ιταλικές ταινίες την ένδοξη εποχή των ευρωπαϊκών συμπαραγωγών και η σπουδαιότερη, πιθανώς, από αυτές είναι ο περίφημος "Κομφορμίστας" του Μπερνάρντο Μπερτολούτσι (1970), ταινία βασισμένη στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Αλμπέρτο Μοράβια.

Ο Τρεντινιάν, ωστόσο, έπαιξε και σε πιο "λαϊκές" παραγωγές και, ανάμεσα σε αυτές, σε ταινίες giallo. Το ιταλικό κινηματογραφικό είδος giallo (=κίτρινο) αναφέρεται σε ταινίες θρίλερ και τρόμου που άνθισαν στο τέλος της δεκαετίας του 1960 και κατά τα χρόνια 1970, ενώ κάπως συνεχίσθηκαν και στη δεκαετία του 1980. Το όνομα προέρχεται από το κίτρινο εξώφυλλο των φτηνών εκδόσεων με αστυνομικά μυθιστορήματα, που κυκλοφορούσαν την ίδια εποχή στην Ιταλία. Οι ταινίες giallo διαδέχθηκαν τον ιταλικό γοτθικό κινηματογράφο που εισήγαγε ο περίφημος σκηνοθέτης Mario Bava.

Το είδος giallo είναι ταινίες θρίλερ, που χρησιμοποιούν περισσότερο το στοιχείο της απότομης έκρηξης της βίας παρά το λεπτομερειακά οικοδομημένο σασπένς κατά το στυλ του Άλφρεντ Χίτσκοκ. Ωστόσο, μοιάζουν στον Χίτσκοκ από την άποψη της αισθητικοποίησης της βίας και του ύφους, με κάπως περισσότερο κόκκινο από το ψεύτικο, χυμένο αίμα σε χρώμα τοματοπολτού και με μάλλον πιο χαλαρά ήθη από το κρυφό πάθος που χαρακτήριζε τον πουριτανό Χίτσκοκ. Ανάμεσα στους σκηνοθέτες που διακρίθηκαν στο είδος είναι ο προαναφερθείς Mario Bava, ο πολύς Dario Argento, ο Umberto Lenzi, o Lucio Fulci, ο Sergio Martino, κ.ά.

Μια πρώτη τέτοια ταινία στην οποία πρωταγωνίστησε ο Τρεντινιάν είναι το La morte ha fatto l'uovo (Ο θάνατος έκανε το αβγό, 1968) του Giulio Questi. Εδώ ο γάλλος ηθοποιός έχει το όνομα Μάρκο και ενσαρκώνει την αστική κακοπιστία. Διευθύνει ένα μεγάλο ορνιθοτροφείο με τη γυναίκα του Άννα αλλά έχει περίεργη ερωτική ζωή και είναι ερωτευμένος και σχετίζεται τελικά με τη νεαρή ξαδέλφη της γυναίκας του, την Γκάμπρι(ελα). Αυτή η τελευταία, σε συνεργασία με ένα άλλο άνδρα, θεωρώντας τον Μάρκο σήριαλ κίλερ, θα υφάνει μια συνωμοσία για να δολοφονήσει την ξαδέλφη της και να την κληρονομήσει, ενοχοποιώντας τον ερωτευμένο μαζί της σύζυγο. Όπως είναι αναμενόμενο, ο μηχανισμός της δολοπλοκίας θα κολλήσει σε μια λεπτομέρεια και η Γκάμπρι και ο συνένοχός της θα συλληφθούν από την αστυνομία, όχι ωστόσο πριν ο Μάρκο γλιστρήσει σε ένα μηχάνημα που πολτοποιεί κρέατα για τις όρνιθες και καταλήξει έτσι τροφή γα τις κότες. Τη μουσική για την ταινία έγραψε ο μεγάλος ιταλός συνθέτης Bruno Maderna.

Ο Αντόνιο Γκράμσι περιέγραψε κάπως την οπισθοδρόμηση της ιταλικής αφηγηματικής λογοτεχνίας σε σχέση με το μεγάλο γαλλικό αστικό μυθιστόρημα (Μπαλζάκ, Σταντάλ, Φλωμπέρ, Ζολά). Ο Τρεντινιάν, έτσι, σε αυτή την ταινία, μεταφέρει κάτι από αυτή τη γαλλική υπεροχή σε μια ταινία που  έχει τη φιλοδοξία, όχι μόνο να στήσει ένα θέαμα τρόμου αλλά και να σχολιάσει τον αστικό τρόπο ζωής. Ο Τρεντινιάν με την ψυχρή φινέτσα του και τη δυσανάγνωστη ψυχολογία αποδεικνύεται κατάλληλος για το εγχείρημα αναγωγής του θρίλερ σε μια πιο υψηλή μορφή αναπαράστασης.

Μια δεύτερη ταινία giallo στην οποία πρωταγωνίστησε ο Τρεντινιάν είναι το  Col cuore in gola (Με την καρδιά στο στόμα, 1967) του περιβόητου σκηνοθέτη Τίντο Μπρας. Η ταινία είναι μάλλον αστυνομική, ένα φιλμ νουάρ σε στυλ και χρώματα ποπ αρτ, ενώ εναλλάσσονται σκηνές σε ασπρόμαυρο και έγχρωμο φιλμ. Το ντεκουπάζ της ταινίας παραπέμπει μάλλον σε ένα μοντερνιστικό κολλάζ παρά στην αυστηρή συγκρότηση ενός φιλμ νουάρ. Ο ήρωας εδώ μπλέκει με την κόρη μιας πλούσιας οικογένειας που, όπως συμβαίνει ξανά και ξανά, κουραστικά, κρύβει ένα θανάσιμο μυστικό. Τον γυναικείο ρόλο υποδύεται η Ewa Aulin, σουηδέζα ηθοποιός που ήταν τότε πολύ δημοφιλής, η ίδια που έκανε την Γκάμπρι στην προηγούμενη ταινία.

Πέρα από το αστικό μυθιστόρημα, η Ιταλία υπολείπεται έναντι της Γαλλίας και στα λαϊκά λογοτεχνικά και κινηματογραφικά είδη. Έτσι, ο Τρεντινιάν μεταφέρει εδώ όλα τα αρώματα και τις παρηχήσεις της γαλλικής γκαγκστερικής ταινίας που μεσουράνησε ήδη από τη δεκαετία του 1930 και εκπροσωπήθηκε ιδανικά από τον Ζαν Γκαμπέν. Ο Τρεντινιάν, με το μίγμα φινέτσας και σκοτεινιάς που προαναφέραμε, είναι απολύτως κατάλληλος για να παραλάβει την σκυτάλη από τους ήρωες που ενσάρκωσε ο Γκαμπέν.

Το ενδιαφέρον με τον Τρεντινιάν είναι η διαπίστωση ότι οι κινηματογραφικοί ηθοποιοί, πέρα από τις δραματικές ή κωμικές ικανότητές τους, είναι φορείς μιας μυθολογίας. Ο Τρεντινιάν, στην εποχή των σταρ που εγκαινίασε ο Τζαίημς Ντην, υπήρξε το σύμβολο μιας απολύτως νεωτερικής μυθολογίας.

Γιώργος Αραμπατζής

Ο Γιώργος Αραμπατζής είναι Καθηγητής στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και ΣΕΠ (ΕΑΠ). Ασχολείται με την εικονολογία και έχει δημοσιεύσει βιβλία και άρθρα για τον κινηματογράφο.