Ανάλυση: Ο κινηματογράφος της εικόνας

Στο MOVE IT εξετάζουμε ταινίες του πρόσφατου (ή όχι και τόσο) παρελθόντος, υπό ένα διαφορετικό οπτικό πρίσμα και αποκρυπτογραφούμε την εικονολογία του φιλμ.  Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Γιώργος Αραμπατζής, περνάει από το μικροσκόπιό του αυτή την φορά, τον αισθητισμό στον "κινηματογράφο της εικόνας".

ΣΧΕΤΙΚΑAνάλυση - «Ο Άρχων του κακού»: ο αντιφρονών σκηνοθέτης στα σύνορα

Ο Jean-Jacques Beineix, που χάθηκε πρόσφατα, ο σκηνοθέτης της Diva (1981) και της Betty Blue (1986), υπήρξε ο πάπας του λεγόμενου «κινηματογράφου της εικόνας» (έτσι έχω μεταφράσει τον λεγόμενο κινηματογράφο του look). Ο όρος μοιάζει παραδοξολογικός – όλος ο κινηματογράφος δεν είναι, άραγε, μια τέχνη των εικόνων; Ωστόσο, το περιεχόμενο του όρου πρέπει να εκλαμβάνεται όχι προσδιοριστικά κατ’ουσίαν αλλά ιστορικά. Στην πραγματικότητα, αυτός αναφέρεται σε μια αξιολόγηση του κινηματογράφου που επισυνέβη μια δεδομένη ιστορική στιγμή, δηλαδή κάποια χρόνια μέσα στις δεκαετίες 1980-1990. Τότε, το σινεμά και οι εικόνες του έγιναν το αντικείμενο μιας νέας και χρονικά σύντομης αξιολόγησης.

Diva

Για να γίνει αντιληπτό το εννοιολογικό πλαίσιο αυτής της αξιολόγησης, θα πρέπει να τονισθεί ότι ο κινηματογράφος είναι μόνο αισθητικά η υπέρτερη έκφραση του τεχνολογικού οπτικοακουστικού κόσμου. Από την άποψη της ισχύος, υποχωρεί μπροστά σε πολύ πιο οργανωμένες και υποστηριζόμενες οπτικοακουστικές εκφράσεις όπως η προπαγάνδα ή η διαφήμιση. Τα χρόνια που προαναφέραμε, όμως, ο κινηματογράφος αποκτάει και ισχύ ως γενικά αναγνωρίσιμη έκφραση του οπτικοακουστικού κόσμου κι αυτό φαίνεται, ειδικότερα, από τη θέση που κατέχει στη συγκρότηση των προγραμμάτων των τηλεοπτικών καναλιών: η βραδινή προβολή ταινίας είναι η κορωνίδα και το επιστέγασμα του καθημερινού προγράμματος και της θεαματικότητας. Οι ταινίες γίνονται έτσι κύριο μέσο επικοινωνίας του πιο δυναμικού τμήματος των δυτικών κοινωνιών.

Η νέα αυτή ισχύς θεμελιώνεται επάνω σ’ένα αισθητισμό του «τέλους του αιώνα».  Ο αισθητισμός αυτός δεν ξεχωρίζει από άλλους παρόμοιους: αυτό-αναφορικότητα του καλλιτεχνικού ύφους ζωής, ναρκισσισμός του καλλιτεχνίζοντος και αισθητικά ενήμερου υποκειμένου, δανδισμός, υπεροχή της τέχνης επί της φύσης και της ζωής όπως θα όριζε ο Μπωντλαίρ. Στον κινηματογράφο, ειδικότερα, ο αισθητισμός αυτός τρέφεται από θεμελιώδη αρχέτυπα του οπτικοακουστικού κόσμου, όπως η κουλτούρα του ροκ εν ρολλ, σταρ όπως ο Τζέημς Ντην, ο Μάρλον Μπράντο ή η Μαίριλυν Μονρόε, η ποπ κουλτούρα, το τζουκ μποξ και το μπιλιάρδο και άλλα παρόμοια. Αυτά όμως λειτουργούν όχι ιστορικά επεξεργασμένα αλλά με αναχρονιστικό τρόπο, σαν ντεκόρ ενός ονείρου που συνθέτει διάφορα ετερόκλητα μέρη σε ένα σύνολο. Ο κινηματογράφος της εικόνας χρησιμοποιεί υπέρμετρα κάποιες μεθόδους της ονειρικής αναπαράστασης όπως είναι η συμπύκνωση ή η μετάθεση.

Streets of fire

Στον κινηματογράφο αυτό εντάσσονται, εκτός από τον Beinex, σχεδόν όλα τα μεγάλα ονόματα σκηνοθετών της εποχής. Το «Όνομα: Κάρμεν» του Γκοντάρ είναι μια τέτοια ταινία. Φιλμ του Σκορσέζε, του Αγγελόπουλου, του Βέντερς, ανήκουν στο ίδιο ρεύμα. Το Blade Runner του Ρίντλεη Σκοτ επίσης, κατά ένα μέρος, και στον ελληνικό κινηματογράφο, εκτός από τον Αγγελόπουλο, οι ταινίες του Βεργίτση π.χ. ή η «Γλυκιά συμμορία» του Νικολαΐδη. Στον αμερικάνικο κινηματογράφο, κάποιες ταινίες του Walter Hill, όπως το Streets of Fire, το Rumble Fish του Κόππολα ή οι ταινίες του Tim Burton. Καινοτομίες στον τεχνικό τομέα όπως οι κάμερες Arriflex που μπορούσαν να κάνουν λήψη σχεδόν χωρίς φώτα βοηθούσαν, όχι τόσο σε λήψεις ντοκιμαντέρ, αλλά στη δημιουργία νυχτερινών και ιδιόμορφων φωτισμών και μιας λαμπρής εικόνας (το φιλμ του Γκοντάρ που αναφέρθηκε είναι ενδεικτικό αυτής της τάσης). Ακόμη, το πέρασμα, στην ποπ μουσική, από την εποχή μετά το πανκ στον νέο ρομαντισμό είναι ενδεικτικό αυτής της εξέλιξης της γενικής ευαισθησίας. Η νέα τέχνη των βίντεο-κλιπ και η ένδοξη εποχή του MTV εμπνέονται αναμφισβήτητα από τον κινηματογράφο των εικόνων.

Rumble fish

Δυστυχώς, η νέα αυτή ισχύς του κινηματογράφου δεν επέπρωτο να διαρκέσει. Ο αισθητισμός είναι ένα πολύ ευαίσθητο και ευάλωτο άνθος. Η ισχύς του έμοιαζε με αυτή του «άοπλου προφήτη» του Μακιαβέλι.  Με τον ερχομό των reality shows και των αμιγώς δημοσιογραφικών καναλιών, η οπτικοακουστική ισχύς επέστρεψε εκεί που ξέρουμε μέχρι σήμερα.

Γιώργος Αραμπατζής

Ο Γιώργος Αραμπατζής είναι Αναπληρωτής Καθηγητής στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και ΣΕΠ (ΕΑΠ). Ασχολείται με την εικονολογία και έχει δημοσιεύσει βιβλία και άρθρα για τον κινηματογράφο.