Ανάλυση - «Η περιπέτεια»: νόημα και θέμα στον Αντονιόνι

Στο MOVE IT εξετάζουμε ταινίες του πρόσφατου (ή όχι και τόσο) παρελθόντος, υπό ένα διαφορετικό οπτικό πρίσμα και αποκρυπτογραφούμε την εικονολογία του φιλμ.  Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Γιώργος Αραμπατζής, περνάει από το μικροσκόπιό του αυτή την φορά, την Περιπέτεια του Μικελάντζελο Αντονιόνι.

ΣΧΕΤΙΚΑAνάλυση - "Westworld": Μια παραδειγματική ταινία

Όταν παρουσιάστηκε στο Φεστιβάλ των Καννών η ταινία «Η περιπέτεια» (L'avventura, 1960) του Μικελάντζελο Αντονιόνι προκάλεσε σκάνδαλο. Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς γιατί. Το πρόβλημα είχε να κάνει με την ίδια την κινηματογραφική εκφορά του φιλμ η οποία πήγαινε ενάντια στην τυποποιημένη κινηματογραφική γραφή και τον κλασικισμό της αφήγησης που κυριαρχούσε τότε. Ποιο ήταν, όμως, το σημείο τριβής του τότε νέου κινηματογράφου του Αντονιόνι;

Στον συνηθισμένο εμπορικό-αφηγηματικό κινηματογράφο το νόημα της ταινίας πλησιάζει τόσο πολύ το θέμα της ώστε σχεδόν να ταυτίζεται μαζί του. Το θέμα της ταινίας συνεπάγεται το νόημα χωρίς την πρόκληση του παραμικρού δισταγμού στην ψυχολογία του θεατή. Νόημα και θέμα, σχεδόν ταυτόσημα, εντάσσονται χωρίς πρόβλημα στη γενικότερη ομπρέλα του κινηματογραφικού είδους (αισθηματικό, αστυνομικό, περιπέτεια, δράμα, επιστημονική φαντασία, γουέστερν, κλπ.). Η επίτευξη της συγγένειας, εξ άλλου, νοήματος και θέματος κάνει ώστε το σενάριο μιας ταινίας να θαυμάζεται, ιδίως όταν το είδος εξυπηρετείται με τον καλύτερο δυνατόν τρόπο.

«Η περιπέτεια» του Αντονιόνι διέρρηξε αυτή τη στενή σχέση νοήματος και θέματος. Το θέμα του φιλμ μοιάζει οικείο και είναι αυτό ενός ρομαντικού δράματος που παρακολουθεί τη διαμόρφωση ενός νέου ερωτικού ζευγαριού και τις δυσκολίες και ενοχές που αυτό αντιμετωπίζει λόγω των ίδιων των συνθηκών που έκαναν δυνατή την ερωτική σχέση. Ωστόσο, αυτό το οικείο θέμα πλαισιώνεται από μια σειρά νοημάτων που δεν υπακούν στο θέμα. Υπαρξιακές αγωνίες και συλλογικές αναπαραστάσεις καταλαμβάνουν τεράστιο χώρο σε σχέση με την εξέλιξη του δράματος το οποίο, με αυτόν τον τρόπο, χάνει τη δραματική συνοχή του.

Αν η ταινία του Αντονιόνι χανόταν σε πειραματισμούς, τότε η κατηγοριοποίησή της θα ήταν πολύ πιο εύκολη και δεν θα συναντούσε την αντίδραση που άδικα υπέστη. Όμως, το φιλμ συντάσσεται με έναν ρεαλιστικό τρόπο κατάδειξης, μόνο που η κατάδειξη δεν εστιάζει στην ανάπτυξη του θέματος αλλά παρακολουθεί τόσο τους ήρωες και το δράμα τους όσο και τις πολλαπλές νοηματικές συμπαραδηλώσεις της ιστορίας. Το σημείο αυτό ήταν, ίσως, εκείνο που εξόργισε περισσότερο τους κριτικούς και θεατές της εποχής και, πολύ πιθανόν, να εξακολουθεί να ξενίζει και τους σημερινούς θεατές και κριτικούς.

Η ρήξη της σχέσης νοήματος και θέματος έχει σημαντικές παρασυνέπειες για την ίδια την τέχνη της σκηνοθεσίας. Παραδοσιακά, ο σκηνοθέτης είναι ο άνθρωπος που θέτει τα πρόσωπα και τα πράγματα σε τάξη, μέσα στο οπτικό πεδίο της κάμερας και στη συρραφή του μοντάζ, ώστε να εξυπηρετηθεί με τον καλύτερο τρόπο η αφήγηση της ταινίας, στο δραματικό, κωμικό ή τραγικοκωμικό επίπεδο. Ο Αντονιόνι, ωστόσο, δεν αντιλαμβανόταν διόλου με αυτόν τον τρόπο τη σκηνοθεσία. Αυτό που τον ενδιέφερε ήταν η μεταφορά ενός προσωπικού οράματος που είχε για τον κόσμο και, μάλιστα, όχι τόσο η επικοινωνία του όσο η εμπειρία μιας κοσμο-εικόνας που θα άρθρωνε με τις ταινίες του. Αυτό σημαίνει ότι ο κινηματογραφικός σκηνοθέτης έχει, ήδη, μια ιδέα για τον κόσμο, ενώ το ύφος του συνιστά την εμπειρία της συγκεκριμένης ιδέας.

Η διάκριση, εξ άλλου, του νοήματος από το θέμα κάνει ώστε το σενάριο της «Περιπέτειας» να είναι τόσο συγκλονιστικό και να συναγωνίζεται με σημαντικά λογοτεχνικά έργα της περιόδου. Με άλλα λόγια, στην ταινία, τα νοήματα των κινήσεων διαφοροποιούνται προοδευτικά από τους θεματικούς ρόλους που ανατίθενται στους ήρωές της. Οι κινήσεις αποκτούν εκείνη την αμφισημία που χαρακτηρίζει καίρια την πραγματικότητα. Η συνέπεια είναι πως η πρόσβαση του θεατή στην ταινία πολλαπλασιάζεται χωρίς κάποιο νόημα να τίθεται ως το πλέον κατάλληλο για κάποια επιλεγμένη θέαση. Το αποτέλεσμα αυτό το επιτυγχάνει ο Μικελάντζελο Αντονιόνι χωρίς να καταφεύγει σε κανέναν εξόφθαλμο πειραματισμό.

Γιώργος Αραμπατζής

Ο Γιώργος Αραμπατζής είναι Καθηγητής στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και ΣΕΠ (ΕΑΠ). Ασχολείται με την εικονολογία και έχει δημοσιεύσει βιβλία και άρθρα για τον κινηματογράφο.