2ο Evia Film Project: "Ο μοντέρ είναι σαν τον αλχημιστή!"

Ο πολυβραβευμένος αυστριακός σκηνοθέτης Χούμπερτ Ζάουπερ παράδωσε masterclass την Πέμπτη 22 Ιουνίου, στο πολιτιστικό κέντρο «Μελίνα Μερκούρη» της Αιδηψού, στο πλαίσιο της κορυφαίας διεθνούς κινηματογραφικής συνάντησης CIRCLE Women Doc Accelerator που φιλοξενείται στο 2ο Evia Film Project. Ο υποψήφιος για Όσκαρ (με το ντοκιμαντέρ "Darwin's nightmare" σκηνοθέτης μοιράστηκε τα μυστικά της τέχνης του με το κοινό, αναλύοντας την ταινία του, Ερχόμαστε εν ειρήνη, η οποία προβλήθηκε στο σινέ «Απόλλων», στην Αιδηψό.

ΣΧΕΤΙΚΑEvia Film Project: "Γυρίζοντας παραμύθια για ενήλικους"

«Αρχικά να αναφέρω πως είμαι πολύ χαρούμενος που βρίσκομαι εδώ. Θα σας μιλήσω για τη δική μου προσέγγιση και μεθοδολογία, η οποία μπορεί ίσως να αποτυπωθεί με τον όρο “μινιμαλιστικό σινεμά”. Για να το θέσω πιο απλά, προσπαθώ να περιορίσω στο ελάχιστο τον εξοπλισμό, έχοντας πάντα μαζί μου μια μικρή κάμερα, η οποία με βοηθά να καταγράψω τα πάντα ανά πάσα στιγμή. Οι ταινίες μου πρεσβεύουν και εκπροσωπούν το λεγόμενο “σινεμά της επαφής”, όπου η απόσταση ανάμεσα στον κινηματογραφιστή και τα όσα καταγράφει εκμηδενίζεται. Μάλιστα, για πρώτη φορά άκουσα τον συγκεκριμένο όρο από τον θρυλικό Ζαν Ρους, τον πρωτεργάτη του “ντοκιμαντέρ της παρατήρησης”, o οποίος είχε έρθει στην προβολή της πρώτης μου ταινίας και είχε πάρει τον λόγο στο Q&A, κάνοντας έναν εντυπωσιακό μονόλογο, όπου χαρακτήρισε την ταινία μου ως ατόφιο δείγμα του “cinéma du lien”. Εκείνη τη στιγμή δεν είχα ιδέα ποιος ήταν ο ηλικιωμένος κύριος που έλεγε τόσο όμορφα πράγματα, αλλά είχα εντυπωσιαστεί», δήλωσε αρχικά ο Χούμπερτ Ζάουπερ.

Αμέσως μετά ο αυστριακός δημιουργός μίλησε τόσο για τη θεματολογία των ντοκιμαντέρ του όσο και για την εντατική προετοιμασία του πριν ξεκινήσει γύρισμα. «Για κάθε θέμα με το οποίο ασχολούμαι φροντίζω πρώτα να κάνω μακροχρόνια έρευνα. Πρέπει να είσαι πάντα ανοιχτός απέναντι στην πολυπλοκότητα της ζωής. Στα ντοκιμαντέρ που γυρίζω δεν υπάρχει καμία προαποφασισμένη αλήθεια. Πριν κάποια χρόνια μού είχε ανατεθεί ένα πρότζεκτ για την ενδοοικογενειακή βία και κακοποίηση. Έμεινα πραγματικά έκπληκτος από τις τρομακτικές εμπειρίες που μου διηγήθηκαν κοντινοί μου άνθρωποι, για τις οποίες δεν είχα την παραμικρή ιδέα. Είναι στ’ αλήθεια εντυπωσιακό το πόσο πολλά επίπεδα της πραγματικότητας συνυπάρχουν, καθιστώντας μέχρι και την ίδια την έννοια σχετική», εξήγησε.

Στη συνέχεια, ο Χούμπερτ Ζάουπερ αναφέρθηκε στο ιδεολογικό πλαίσιο του έργου του, το οποίο απορρίπτει τον κλασικό ορισμό του ντοκιμαντέρ. «Βρίσκω τον παραδοσιακό ορισμό του ντοκιμαντέρ όχι μόνο ασφυκτικό, αλλά και εξαιρετικά αναποτελεσματικό όσον αφορά τη βαθύτερη απεικόνιση της ανθρώπινης συνθήκης και του συνολικού πλαισίου αναφοράς. Για να είμαι ειλικρινής, διαφωνώ ακόμη και με τη χρήση της λέξης “ντοκιμαντέρ”, η οποία σχετίζεται πολύ έντονα με την έννοια του τεκμηρίου (document), που φέρνει στο νου μια τυποποιημένη διαδικασία. Αντιθέτως, προτιμώ τον όρο “non-fiction cinema”. Όταν μειώνεις την απόσταση με τον άνθρωπο με τον οποίο συνομιλείς και έρχεσαι στο ύψος του -κυριολεκτικά και μεταφορικά- δημιουργείς μια συνθήκη ισότητας και εμπιστοσύνης. Είναι συγχρόνως κι ένας τρόπος για να φέρω στα δικά μου μέτρα τα κολοσσιαία ζητήματα με τα οποία καταπιάνομαι. Η αποικιοκρατία, η εκμετάλλευση, οι σφαγές, οι καταστροφές παγκόσμιας κλίμακας είναι θέματα που υπερβαίνουν το βεληνεκές της δικής μας καθημερινότητας. Επιπλέον, αν ρίξετε μια ματιά στα παλαιότερα ντοκιμαντέρ του BBC για την Αφρική, θα παρατηρήσετε ότι αντανακλούν μια σχέση εξουσίας τόσο αισθητικά όσο και στο τεχνικό σκέλος. Ούτως ή άλλως, πρέπει να αντιληφθείτε ότι η τεχνολογία και η κατοχή-χρήση της είναι σχεδόν καταγωγικό και ταυτοτικό στοιχείο σε εκείνα τα μέρη. Αν έχεις στη διάθεσή σου μια κάμερα ή ένα κινητό τηλέφωνο διαχωρίζεται αυτόματα η θέση σου, γίνεται αμέσως κατανοητό πως ανήκεις κάπου αλλού. Φυσικά, δεν μπορείς ποτέ να εξαλείψεις ολοκληρωτικά την προνομιακή σου θέση, αλλά και τη συνθήκη της διαμεσολάβησης. Μπορείς, ωστόσο, να ελαχιστοποιήσεις αυτούς τους παράγοντες επιλέγοντας μια πιο ευθεία και ισότιμη επαφή».

Ο Χούμπερτ Ζάουπερ έκανε λόγο για τη διαχρονική δύναμη της κινούμενης εικόνας. «Το σινεμά είναι μια δύναμη σχεδόν μαγική, κατά κυριολεξία κοσμογονική. Η διαδικασία του μοντάζ μού θυμίζει τους παλιούς αλχημιστές, είναι σαν να συνδυάζεις χημικά στοιχεία για να φτιάξεις μια αλυσιδωτή αντίδραση. Το ντοκιμαντέρ δεν είναι μια απλή καταγραφή της πραγματικότητας, είναι η δημιουργία ενός νέου σύμπαντος, κατασκευασμένου από διάφορα κομμάτια και θραύσματα της πραγματικότητας που έχεις συλλέξει. Γι’ αυτό και η φόρμα του ντοκιμαντέρ δεν διαφέρει κατά βάση από τον μυθοπλαστικό κινηματογράφο. Για να σας μεταφέρω και μια προσωπική εμπειρία, το ντοκιμαντέρ μου Ο εφιάλτης του Δαρβίνου, που απέσπασε υποψηφιότητα για Όσκαρ, είχε ενοχλήσει πολύ κόσμο και βρέθηκα να δέχομαι απειλές και μηνύσεις για δικηγόρους, οι οποίοι με κατηγορούσαν πως η ταινία περιέχει επινοημένες καταστάσεις και δεν είναι “κανονικό” ντοκιμαντέρ. Τα πάντα είναι ζήτημα πλαισίου αναφοράς, το μυαλό μας εξάλλου λειτουργεί με αδιανόητα πολύπλοκους τρόπους. Αναλογιστείτε πως στο ντοκιμαντέρ Ερχόμαστε εν ειρήνη το κοινό σοκάρεται πολύ περισσότερο από ένα στιγμιότυπο που δεν περιλαμβάνει καθόλου σωματική βία (η σκηνή με τις κάλτσες του τένις) παρά από τις εικόνες αρχείου που απεικονίζουν φρικιαστικά εγκλήματα πολέμου», δήλωσε χαρακτηριστικά.

Κλείνοντας, ο αυστριακός δημιουργός πραγματοποίησε μια μικρή ιστορική αναδρομή στον τρόπο με τον οποίο η κινηματογραφική εικόνα εγκαθίδρυσε μια νέα πραγματικότητα. «Πολλές φορές λειτουργούμε με βάση τον άγραφο κανόνα της αυτοεκπληρούμενης προφητείας, όπου μια εικόνα επινοημένη ή φαντασιακή μεταμορφώνεται σε αντικειμενική αλήθεια ή σε βιωμένη εμπειρία. Η πρώτη φορά που συνέβη αυτό εντοπίζεται στην κήρυξη του ισπανοαμερικανικού πολέμου το 1898, μόλις τρία χρόνια αφότου είχαν πραγματοποιηθεί οι πρώτες κινηματογραφικές προβολές. Στον ανεπίσημο πόλεμο της προπαγάνδας που είχε προηγηθεί προκειμένου να πειστεί η αμερικανική κοινή γνώμη για την αναγκαιότητα του πολέμου, είχαν γυριστεί κάποια σύντομα φιλμάκια που αναπαριστούσαν την ανατίναξη ενός αμερικανικού πλοίου και τον μαρτυρικό θάνατο του πληρώματος, χρησιμοποιώντας ξύλινα καραβάκια σε μια γεμάτη μπανιέρα. Κατά κάποιον τρόπο, πρόκειται για τα πρώτα ειδικά εφέ στην ιστορία του σινεμά, αλλά και για τις απαρχές του χολιγουντιανού θεάματος. Οι κινούμενες εικόνες διαμορφώνουν όχι μόνο την αντίληψή μας, αλλά και την ίδια την καταγραφή της ιστορίας», ολοκλήρωσε ο Χούμπερτ Ζάουπερ.