Aνάλυση: Μπέργκμαν και Φουκώ

Στο MOVE IT εξετάζουμε ταινίες του πρόσφατου (ή όχι και τόσο) παρελθόντος, υπό ένα διαφορετικό οπτικό πρίσμα και αποκρυπτογραφούμε την εικονολογία του φιλμ.  Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Γιώργος Αραμπατζής, περνάει από το μικροσκόπιό του αυτή την φορά, την σύνδεση του Σουηδού auteur Ίνγκμαρ Μπέργκμαν με τον Γάλλο φιλόσοφο Μισέλ Φουκώ. 

ΣΧΕΤΙΚΑAνάλυση - «Ο Άρχων του κακού»: ο αντιφρονών σκηνοθέτης στα σύνορα

Στις αρχές και τα μέσα της δεκαετίας του 1970, ο Ίνγκμαρ Μπέργκμαν είναι ο αδιαμφισβήτητος ηγέτης της κινηματογραφικής αναπαράστασης γιατί έχει θέσει ως μέτρο της αισθητικής του την αριστουργηματική δημιουργία. Έτσι, ωθούνται σε δεύτερο πλάνο τα κριτήρια της «πολύ καλής ταινίας» και της αποτελεσματικής διασκέδασης, που είναι και τα δυο προϊόντα της χολυγουντιανής βιομηχανίας. Η έννοια του «αριστουργήματος» με τον αδιευκρίνιστο χαρακτήρα της υποβιβάζει την «πολύ καλή ταινία» σε μια βιομηχανική ποιότητα. Ο Μπέργκμαν μπορεί και επικαλείται την ιδέα του αριστουργήματος ακριβώς επειδή έχει παρουσιάσει τόσα πολλά μέχρι την εποχή για την οποία μιλούμε («Χαμόγελα καλοκαιρινής νύχτας», η «Τριλογία της Σιωπής», «Άγριες φράουλες» και πολλά άλλα).

Μαριονέτες

Το ίδιο χρονικό διάστημα, ωστόσο, ο Σουηδός σκηνοθέτης μπαίνει σε μια προσωπική περιπέτεια. Κατηγορείται από τις Σουηδικές αρχές για φοροδιαφυγή και παίρνει το δρόμο της αυτό-εξορίας στη Γερμανία (τότε, Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας). Εκεί θα σκηνοθετήσει δυο από τις πλέον σκληρές ταινίες του για την ανθρώπινη συλλογικότητα, αυτός ο σκηνοθέτης που, ούτως ή άλλως, δεν υποχωρεί σε κανένα αισθητικό ή ψυχολογικό εφησυχασμό. ΟΙ ταινίες αυτές είναι «Το αβγό του φιδιού» (1977, κεντρική φωτό) και οι «Μαριονέτες» (1980). Τα έργα αυτά φαίνεται να συναντούν κάποιες από τις ιδέες του Γάλλου φιλοσόφου Μισέλ Φουκώ (1926-1984) σχετικά με την ιατρική εξουσία, τον εγκλεισμό και την εγκατάλειψη της ιδέας της πυραμιδικής ισχύος. Η εξουσία, αντί να πηγάζει από ένα ολιγομελές κέντρο και να ασκείται επάνω σε μια μεγάλη μάζα, μάλλον διαχέεται στη συλλογικότητα μέσα από δίδυμα φαινόμενα επικυριαρχίας και αντίστασης.

Οι «Μαριονέτες» μιλούν για ένα υψηλόβαθμο στέλεχος που καταλαμβάνεται από την παρανοϊκή ορμή να δολοφονήσει τη γυναίκα του. Για να το αποφύγει, δολοφονεί στη θέση της μια πόρνη και ύστερα βυθίζεται στην κατατονική κατάθλιψη, έγκλειστος μετά την καταδίκη του. Ο ψυχίατρος που τον παρακολουθούσε είχε την επιθυμία να σαγηνεύσει και να κατακτήσει τη γυναίκα του. Αυτή η τελευταία, πάλι, όφειλε να αντιμετωπίζει την αυταρχική μητέρα του συζύγου της. Ο κυνισμός απλώνεται παντού σε αυτή την ασπρόμαυρη (εκτός από τη σκηνή του φόνου), σκοτεινή ταινία που φτιάχτηκε για την τηλεόραση. Σε μια χαρακτηριστική σκηνή, ο μάνατζερ-ήρωας υπαγορεύει επιστολή στους μετόχους της εταιρείας του όπου δεν διστάζει να ομολογήσει ότι οι Αρχές μιας χώρας του Τρίτου Κόσμου έχουν δίκιο όταν υποστηρίζουν ότι η συνεργασία με την εταιρεία επιφέρει οικονομική βλάβη στη χώρα.

Μπέργκμαν

Κατά τον συνηθισμένο τρόπο του, ο Μπέργκμαν κινηματογραφεί με επιμονή τα πρόσωπα, αποφεύγοντας τις δραματικές εξάρσεις που χρειάζονται χώρο για να αναπτυχθούν. Στην ουσία, δεν επιτρέπει καμιά αυταρέσκεια να ανακατευθεί και να ανατρέψει τους καλλιτεχνικούς στόχους του. Είναι σημαντική, επίσης, η εμμονή του με την ειλικρίνεια την οποία, με διορατικότητα, βλέπει άμεσα συνδεδεμένη με τον πιο σκληρό εγωισμό. Ο Μπέργκμαν, όπως ο Φουκώ και άλλοι, σημαντικοί, είναι αντι-ανθρωπιστής στη στοχαστικότητά του.

«Το αβγό του φιδιού» που διαδραματίζεται στην μεσοπολεμική Γερμανία, συσχετίζει αδιαμεσολάβητα την άνοδο του Ναζισμού με την ιατρική εξουσία. Το φτωχό ζευγάρι των ηρώων, αποδεχόμενο μια φιλοξενία, γίνεται στην πραγματικότητα αντικείμενο ενός σκληρού ιατρικού πειράματος επάνω στην ανθρώπινη συμπεριφορά. Ο Μπέργκμαν δείχνει με ποιο τρόπο οι ιδιωτικές ζωές ρυθμίζονται από τον θεσμικό λόγο (τις γλωσσικές πρακτικές, κατά Φουκώ) της ιατρικής γνώσης. Ο γιατρός που διευθύνει το πείραμα ανήκει στα δαιμονικά πρόσωπα του Μπέργκμαν που συχνά-πυκνά φέρνουν το όνομα Βεργκέρους.

Φουκώ

Ο Μπέργκμαν, όπως και ο Φουκώ, δεν πιστεύει σε ένα ηθικό ελάχιστο που γίνεται να εξειδικευθεί εγγυητικά μέσα από τη γνώση. Η «αλήθεια» και η «δικαιοσύνη» δεν μπορούν να κατανοηθούν καταληκτικά και να αποφύγουν την συναντίληψή τους μέσα από αισθήματα ψυχικής κατάπτωσης αφού το ηθικό ελάχιστο δεν εγγυάται καμιά απολύτως ηθική ομοφωνία. Δεν είναι ο υψηλός εσωτερικός χαρακτήρας της ηθικής που διακυβεύεται εδώ, καθώς η ηθική αρχή δεν είναι ποτέ διάφορη της λεγόμενης αξιολογικά ουδέτερης γνώσης (που στην περίπτωση του Μπέργκμαν ταυτίζεται με την κάμερα η οποία, όμως, οδηγεί στην πραγματικότητα μόνο μέσω του ονείρου). Η αντίληψη των σχέσεων ηθικής και πραγματικότητας, γνώσης και αξιολογίας επιτυγχάνεται μέσω της σχέσης γνώσης και εξουσίας.

Ο Μπέργκμαν κατά γενική ομολογία δεν ήταν ένας εύκολος άνθρωπος. Ενδιαφέρον είναι ότι δεν έχασε ποτέ από το οπτικό του πεδίο την αίσθηση της κοινωνικής αδυναμίας του καλλιτέχνη, εύκολου θύματος κάθε υποκρισίας και φανατισμού. Η ταινία του «Η νύχτα των σαλτιμπάγκων» (1953) αποτελεί καίριο τεκμήριο αυτής της κριτικής αντίληψής του. Το όραμά του για έναν κινηματογράφο επικεντρωμένο στην έννοια του αριστουργήματος βρίσκεται προσωρινά ανενεργό.

Γιώργος Αραμπατζής

Ο Γιώργος Αραμπατζής είναι Καθηγητής στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και ΣΕΠ (ΕΑΠ). Ασχολείται με την εικονολογία και έχει δημοσιεύσει βιβλία και άρθρα για τον κινηματογράφο.