Ανάλυση: "Εκεί που βρίσκεται η αλήθεια". H ματαιοδοξία της εικόνας

Στο MOVE IT εξετάζουμε ταινίες του πρόσφατου (ή όχι και τόσο) παρελθόντος, υπό ένα διαφορετικό οπτικό πρίσμα και αποκρυπτογραφούμε την εικονολογία του φιλμ.  Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Γιώργος Αραμπατζής, περνάει από το μικροσκόπιό του αυτή την φορά την απατηλή εικονογραφία -σε κινηματογράφο και τηλεόραση- της "αθώας" Αμερικής

ΣΧΕΤΙΚΑAνάλυση - «Ο Άρχων του κακού»: ο αντιφρονών σκηνοθέτης στα σύνορα

Ο Αμερικανός ζωγράφος Norman Rockwell (1894-1978) είναι ο εικονογράφος της αθώας Αμερικής, του οικογενειακού βίου των προαστίων, της καθημερινής ζωής των λευκών Αμερικανών, έντιμων ανθρώπων, που ζουν στη βάση κάποιων ακλόνητων αξιών, ανάμεσα στις οποίες η εργατικότητα, η φιλικότητα, η αισιοδοξία, η καλή διάθεση, η στέρεη ηθικότητα. Στη ζωή, που αυτός απεικονίζει με το πινέλο του, δεν διακρίνεται κανένα σαράκι αμφιβολίας, καμιά υποψία, έστω και αμυδρή, ότι ίσως ο κόσμος να μην είναι τέλεια φτιαγμένος, καμιά ανησυχία ότι η καλή καρδιά και το αμερικάνικο πνεύμα δεν μπορούν, τελικώς, να διορθώσουν τα πάντα. Οι πίνακές του είναι σύμβολα της αθωότητας και της ηθικής βεβαιότητας.

Η αμερικάνικη τηλεόραση μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και, στην ουσία, από τη δεκαετία του 1950, αναπαριστά συχνά τον κόσμο στο ίδιο πνεύμα. Οι τηλεοπτικές κωμικές σειρές, ιδίως, χαρακτηρίζονται από ένα παρόμοιο χαρωπό, υγιές ύφος, που απωθεί το ηθικό γκρίζο. Το σώου της Λουσίλ Μπωλ, για παράδειγμα, που συνεχίσθηκε επί δεκαετίες, και στο οποίο η οικογενειακή ζωή της εν λόγω ηθοποιού ταυτίζεται, λίγο ως πολύ, με την τηλεοπτική καταγραφή της φανταστικής οικογένειας, που είναι η δική της, αποτελεί μια τεράστια διαδοχή εικόνων, ανάλογη των έργων του Rockwell, και ένα πραγματικό μνημείο της popular art. Ο ιστορικός (και της τέχνης) του μέλλοντος θα βρει εδώ άφθονο και πολύτιμο υλικό για τις αναλύσεις του.

Ο όρος show στις ΗΠΑ έχει πολύ μεγαλύτερο σημασιολογικό εύρος απ'όσο αφήνει να εννοηθεί το όποιο ελληνικό αντίστοιχό του. Κατά κάποιο τρόπο, το show (που περιλαμβάνει την υποκριτική) και το πνεύμα που περιγράφηκε παραπάνω δεν βρίσκονται σε κάποια αντιπαράθεση αλλά ταυτίζονται χωρίς δυσκολία στο νου των Αμερικανών. Ανάμεσα στις μορφές που σηματοδότησαν την ταύτιση αυτή είναι και το δίδυμο του ηθοποιού και τραγουδιστή Dean Martin και του ηθοποιού, κωμικού και σκηνοθέτη Jerry Lewis, του γοητευτικού άνδρα και του αφελούς γκαφατζή, που ήταν αντίστοιχα οι σκηνικοί χαρακτήρες τους. Η συνύπαρξη δυο τέτοιων αντίθετων μορφών, που σημαίνουν και δυο αντίθετες κοινωνικές καταστάσεις, ήταν δυνατή ακριβώς μέσα στο αισιόδοξο και καλόκαρδο κλίμα που περιγράψαμε. Η εμφάνισή τους σε shows περιελάμβανε και ατέλειωτους τηλεοπτικούς μαραθωνίους (telethons) που σκοπό είχαν τη συγκέντρωση μεγάλων ποσών για φιλανθρωπικούς σκοπούς. Η φιλανθρωπία, φυσικά, αποτελεί αυτονόητο τμήμα της συγκεκριμένης στάσης ζωής.

Η ταινία του Ατόμ Εγκογιάν "Εκεί που βρίσκεται η αλήθεια" (2005) δομείται ως μια αργή κίνηση κατά την οποία η κινηματογραφική κάμερα εγκαταλείπει την προοπτική των τηλεοπτικών καμερών και κινείται ήρεμα αλλά σταθερά προς τα παρασκήνια για να αποκαλύψει την άλλη πλευρά της τηλεοπτικής λάμψης και της μηντιακής δημοφιλίας. Στην ταινία, που βασίζεται σε ομώνυμο μυθιστόρημα του Rupert Holmes, πρωταγωνιστούν οι Kevin Bacon και Colin Firth ως ένα αντίστοιχο ντουέτο των Martin και Lewis, κατά δήλωση και του συγγραφέα, ενώ το φιλμ ξεκινά με ένα τηλεοπτικό μαραθώνιο φιλανθρωπίας που οι πρώτοι παρουσιάζουν. Τα παρασκήνια της πλοκής καλύπτουν, ανάμεσα στα άλλα, το φόνο μιας νεαρής θαυμάστριας, ενώ το όλο δράμα εδράζεται εκεί που το εντόπιζε και ο Λέων Τολστόι, δηλαδή στην ερωτική ζωή. Μια νεαρή δημοσιογράφος (Alison Lohman), παλαιή θαυμάστρια κι αυτή του κωμικού διδύμου, αναλαμβάνει να διαλευκάνει την αλήθεια. Ο πρωτότυπος τίτλος ταινίας και μυθιστορήματος ("Where the truth lies") είναι ένα σχόλιο πάνω στο αμφίσημο περιεχόμενο της έρευνάς της.

Η αποκαλυπτική κίνηση της ταινίας θα μπορούσε να θεωρηθεί μπανάλ αφού το απατηλό προπέτασμα του θεάματος είναι γνωστό στους περισσότερους ανθρώπους και σκάνδαλα, μικρότερα ή μεγαλύτερα, ξεσπούν αδιαλείπτως κάθε λίγο και λιγάκι. Ωστόσο, η διαφωτιστική κίνηση της κάμερας του Εγκογιάν προς το "άλλως έχειν" της δημοφιλίας δεν γίνεται επί ματαίω. Η φυσική και σεναριακή αποκάλυψη συνοδεύονται από μια στοχαστική επανεξέταση του ιδανικού ζωής που περιγράψαμε αρχικά. Η φυσική ανεμελιά και η καλόκαρδη διάθεση αποκαλύπτονται, εδώ, ως τα προσωπεία πολύ βίαιων συμβάσεων που είναι ικανές να έχουν τραγικές συνέπειες. Η ταινία, έτσι, μοιάζει να είναι μια ακόμη δραματική υπενθύμιση του "τέλους της αθωότητας". Αυτό υπήρξε και βασικό θέμα της αμερικανικής λογοτεχνίας της αντίστοιχης περιόδου, όπως βλέπουμε, για παράδειγμα στα έργα των John Updike, Norman Mailer, Philip Roth κ.ά. Να έχουμε, ωστόσο, κατά νου ότι η δράση της ηρωίδας δημοσιογράφου παραπέμπει και σε μια πρόσφατη φεμινιστική σκέψη, που, χωρίς, βέβαια, να νοσταλγεί το παλαιό ιδανικό, αμφισβητεί την εν λόγω αποκαλυπτική κίνηση ως ψευδεπίγραφη, δηλαδή ως μια διάδοχη, δεύτερη ματαιοδοξία της εικόνας.

Γιώργος Αραμπατζής

Ο Γιώργος Αραμπατζής είναι Αναπληρωτής Καθηγητής στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και ΣΕΠ (ΕΑΠ). Ασχολείται με την εικονολογία και έχει δημοσιεύσει βιβλία και άρθρα για τον κινηματογράφο.