Aνάλυση: Ο Μπόρχες κάνει σινεμά: η «Εισβολή»

Στο MOVE IT εξετάζουμε ταινίες του πρόσφατου (ή όχι και τόσο) παρελθόντος, υπό ένα διαφορετικό οπτικό πρίσμα και αποκρυπτογραφούμε την εικονολογία του φιλμ.  Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Γιώργος Αραμπατζής, περνάει από το μικροσκόπιό του αυτή την φορά, τον Αργεντίνο συγγραφέα Χόρχε Λούις Μπόρχες και την ενασχόλησή του με τον κινηματογράφο.

ΣΧΕΤΙΚΑAνάλυση - «Ο Άρχων του κακού»: ο αντιφρονών σκηνοθέτης στα σύνορα

Ο Αργεντινός συγγραφέας Χόρχε Λούις Μπόρχες αγαπούσε ιδιαίτερα τον κινηματογράφο στον οποίο αφιέρωσε μια σειρά από κριτικά σημειώματα και, ανάμεσά τους, στον "Πολίτη Καίην" του Όρσον Γουέλς, ένα έργο με το οποίο η δική του λογοτεχνική παραγωγή είχε  αρκετές συγγένειες, ιδιαίτερα ως προς το ποιητικό θέμα του λαβυρίνθου. Στην κριτική του, ο Μπόρχες σημείωνε ότι ο "Πολίτης Καίην" έχει τουλάχιστον δυο υποθέσεις: η πρώτη αφορά στην άνοδο και την πτώση ενός αμερικάνου μεγιστάνα του τύπου, ένας διδακτικός κάπως μύθος στο κλίμα του βιβλικού "ματαιότης ματαιοτήτων τα πάντα ματαιότης". Η δεύτερη υπόθεση, ωστόσο, είναι πολύ ανώτερη, ένα είδος μεταφυσικής αστυνομικής ιστορίας, η αναζήτηση του εσωτερικού εαυτού του Τσαρλς Φόστερ Καίην η οποία δεν καταλήγει πουθενά, αφού η σύνολη ταινία είναι ένα είδος λαβυρίνθου χωρίς κέντρο. Χωρίς κέντρο σημαίνει ένα λαβύρινθο χωρίς διαμορφωμένη έκταση και αυτός είναι για τον Μπόρχες ο χειρότερος λαβύρινθος από όλους, αυτός που αποδίδεται ειδικότερα με την εικόνα της ερήμου: δεν έχει σκοτεινές, περίπλοκες στοές αλλά η έρημος είναι το ίδιο και περισσότερο δύσκολο να βγεις από μέσα της.

Ο Μπόρχες ασχολήθηκε ευκαιριακά με το σινεμά, με πιο συγκεκριμένο τρόπο. Η ταινία "Εισβολή" του 1969 σε σκηνοθεσία του Ούγο Σαντιάγο βασίζεται σε μια ιδέα του Μπόρχες και του φίλου και συνεργάτη του, συγγραφέα Αντόλφο Μπιόυ Κασάρες, με τον οποίο και με το κοινό ψευδώνυμο Χ. Μπούστος Ντομέκ συνέγραψαν αστυνομικές ιστορίες με έντονο το στοιχείο της παρωδίας. Το σενάριο της ταινίας, όπως αναγράφεται στους τίτλους, οφείλεται στον Μπόρχες και τον Σαντιάγο, ενώ η υπόθεση αναφέρεται σε μια εισβολή για την κατάληψη και άλωση μιας παράκτιας πόλης. Ωστόσο, η εισβολή δίνεται με εντελώς αφαιρετικούς τόνους: δεν μαθαίνουμε ποτέ ποιος την κάνει και για ποιο λόγο. Οι εισβολείς είναι απλοί άνδρες, ντυμένοι με πολιτικά, ενώ η μόνη διαφορά τους από τους υπερασπιστές της πόλης είναι ότι φορούν πιο ανοιχτόχρωμα κοστούμια.

Η υπεράσπιση της πόλης, παρόλ'αυτά, δεν είναι λιγότερο επικίνδυνη ή βίαιη, αν και δεν παρουσιάζονται γενικευμένες συγκρούσεις. Η εισβολή προετοιμάζεται από μια φάση διείσδυσης εχθρικών στοιχείων σε διάφορες πλευρές της πόλης, ανάλογα με τον προσανατολισμό τους. Οι υπερασπιστές συγκεντρώνονται γύρω από την ηγετική μορφή του Δον Πορφίριο που δεν είναι, εμφανισιακά, τίποτε άλλο από ένας ηλικιωμένος συνταξιούχος. Οι κινήσεις τους δεν είναι άλλες από τις καθημερινές κινήσεις που, εδώ, χρωματίζονται από την υποψία της αιωρούμενης απειλής. Στο κέντρο της υπόθεσης, ένα ερωτευμένο ζευγάρι που ο άνδρας δεν γνωρίζει ότι η γυναίκα ανήκει στους υπερασπιστές, γιατί σε αυτή την περίπτωση δεν θα την άφηνε να συμμετάσχει. Ένας-ένας, οι υπερασπιστές καταδιώκονται, συλλαμβάνονται, ανακρίνονται, εκτελούνται ή σκοτώνονται στη διάρκεια των επιχειρήσεων διείσδυσης. Η εισβολή δεν θα αποφευχθεί αλλά όταν θα γίνει θα μοιάζει με τη συνηθισμένη επικοινωνία της πόλης με τον εξωτερικό κόσμο: αεροπλάνα, πλοία, φορτηγά και τρένα μπαίνουν μαζικά στην πόλη (όπως γίνεται συνήθως σε μια πόλη).

Μόνο ο Δον Πορφίριο και η γυναίκα από το προαναφερθέν ζευγάρι θα επιζήσουν για να οργανώσουν την αντίσταση, μέσα σε μια ατμόσφαιρα σκοτεινής επανάληψης. Η αντίσταση δεν θα είναι λιγότερο αλληγορική, αφηρημένη και αφαιρετική από την υπεράσπιση. Στο κέντρο της ταινίας, βρίσκεται μια μεταφυσική κενότητα ως προς το νόημα της εισβολής, της υπεράσπισης και της αντίστασης. Πρόκειται για μια αλληγορία χωρίς ηθικό δια ταύτα, μια επανάληψη κινήσεων χωρίς τα σημάδια ενός κάποιου, συνήθους προσανατολισμού. Το ύφος της σκηνοθεσίας είναι εμπνευσμένο από την ευρωπαϊκή αβάν γκαρντ μάλλον, παρά από τον αμερικάνικο κινηματογράφο, και ιδιαίτερα από τη γαλλική νουβέλ βαγκ. Ο τόνος είναι ελεγειακός.

Υπάρχει, όμως, ένα αισθαντικό κέντρο, ένας δωρεάν ηρωισμός που ο Μπόρχες αναγνώριζε τόσο στο θάρρος των στρατιωτικών προγόνων του όσο και στην πράξη της συγγραφής. Τον δωρεάν αυτό ηρωισμό αναγνωρίζουμε στους στίχους μιας "μιλόγκα", που τραγουδάει ένας γιατρός-υπερασπιστής της πόλης με τη συνοδεία της κιθάρας του, στο καφέ που συγκεντρώνονται αυτός και οι σύντροφοί του. Το τραγούδι μιλά για τον επικείμενο ηρωικό και βίαιο χαμό τους. Πρόκειται για μια ιδιαίτερη, πιθανώς λατινοαμερικάνικη, dignitas, που εδώ υποβόσκει πίσω από το έντονα καφκικό περιβάλλον.

Ο Μπόρχες (δεύτερος από δεξιά) στα γυρίσματα

Ο χαμός των υπερασπιστών της φανταστικής πόλης του Μπόρχες θυμίζει, έτσι, με πολύ αξιοσημείωτο τρόπο, το τέλος από τις "Θερμοπύλες" του Καβάφη:

Και περισσότερη τιμή τούς πρέπει

όταν προβλέπουν (και πολλοί προβλέπουν)

πως ο Εφιάλτης θα φανεί στο τέλος,

κ’ οι Μήδοι επί τέλους θα διαβούνε.   

Γιώργος Αραμπατζής

Ο Γιώργος Αραμπατζής είναι Αναπληρωτής Καθηγητής στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και ΣΕΠ (ΕΑΠ). Ασχολείται με την εικονολογία και έχει δημοσιεύσει βιβλία και άρθρα για τον κινηματογράφο.