Ανάλυση: Αναπαράσταση και εξουσία

Στο MOVE IT εξετάζουμε ταινίες του πρόσφατου (ή όχι και τόσο) παρελθόντος, υπό ένα διαφορετικό οπτικό πρίσμα και αποκρυπτογραφούμε την εικονολογία του φιλμ. Ο Καθηγητής Πανεπιστημίου Φιλοσοφίας, Γιώργος Αραμπατζής, περνάει από το μικροσκόπιό του αυτή την φορά, την τριλογία του "Νονού" του Φράνσις Φορντ Κόπολα 

ΣΧΕΤΙΚΑΑνάλυση: Πατέρας και γιος στην Λάμψη του Κιούμπρικ

Η τριλογία του «Νονού» του Φράνσις Φορντ Κόπολα, ειδικότερα τα πρώτα δυο μέρη, είναι ένα θρύλος του σύγχρονου κινηματογράφου και ισχυρό πρότυπο για τους νέους σκηνοθέτες. Θεωρούνται, τα δυο αυτά πρώτα μέρη της τριλογίας, ως αριστουργήματα της αμερικάνικης κινηματογραφίας της δεκαετίας του 1970. Πέρα από αυτό, ο «Νονός» αντιμετωπίζεται και ως μια σημαντική πολιτική κατάθεση, ιδίως το δεύτερο μέρος, κι αυτό γιατί, μέσα από το παράδειγμα της αμερικάνικης μαφίας και της εξάπλωσής της, καταδεικνύεται η σκοτεινή όψη και η εσώτερη βία της αμερικανικής ηγεμονίας.

Δεν έχουν, ωστόσο, όλοι την ίδια γνώμη. Ο Τζέημς Μπώλντουιν, (1924-1987), σημαντικός αφρο-αμερικάνος συγγραφέας και μεγάλη μορφή του κινήματος πολιτικών δικαιωμάτων (civil rights movement) υπέρ των μαύρων στις ΗΠΑ, έχει γράψει μερικές πολύ καταδικαστικές γραμμές για την ταινία, στο μη-αφηγηματικό βιβλίο του The Devil Finds Work που εκδόθηκε το 1976 και, επομένως, όταν ο συγγραφέας είχε την ευκαιρία πλέον να παρακολουθήσει τα δυο πρώτα μέρη (παραγωγές του 1972 και 1974 αντίστοιχα).

Ειδικότερα, για τον Τζέημς Μπώλντουιν, ο «Νονός» είναι πλήρης μιας κομφορμιστικής αμφισημίας, για να μην πει υποκρισίας, αν και κανείς από τους δυο όρους δεν είναι ακριβής, λέει, επειδή ο πρώτος είναι λίγος και ο δεύτερος προϋποθέτει μια εκλέπτυνση που δεν υπάρχει διόλου στην ταινία. Οι μεγάλες ποσότητες κέτσαπ που ξοδεύθηκαν για να παραστήσουν το αίμα, γράφει ο Μπώλντουιν, στον «Νονό», υπονοούν την ύπαρξη ισχυρών αισθημάτων θάρρους, αφοσίωσης και ευγένειας, αρετές για τις οποίες, ωστόσο, η ταινία δεν δίνει δεκάρα και οι οποίες, πέρα από την ηθοποιία του Μπράντο, δεν είναι ποτέ παρούσες σε αυτήν. Ίσως, μάλιστα, προσθέτει ο συγγραφέας, να είναι ορθότερο να μιλούμε, όχι για την ηθοποιία αλλά για την «παρουσία» του Μπράντο στο φιλμ η οποία, μόνον αυτή, κατορθώνει να του προσθέσει μια κάποια περηφάνια, μια αγωνία και μια απροσδιόριστη αξιοπρέπεια.

Η αντίθεση του Μπώλντουιν προς το έργο του Κόπολα είναι κάπως ευνόητη. Ο «Νονός» είναι τυπική ταινία της ιδεολογίας της χοάνης (melting pot), της ιδέας δηλαδή ότι όλοι οι μεταναστευτικοί πληθυσμοί ενσωματώνονται με ισόνομο τρόπο στην αμερικάνικη κοινωνία. Στην περίπτωση του «Νονού» ο υπό ενσωμάτωση πληθυσμός είναι ο ιταλο-αμερικάνικος και η επιτυχία, έστω και με αρνητικούς τόνους, δίνεται ως εγγυημένη από την άποψη, τουλάχιστον, της απόκτησης ισχύος. Για τους αφρο-αμερικάνους, ωστόσο, η ιδέα της ισόνομης ενσωμάτωσης είναι κάτι που αμφισβητείται. Συνάμα, οι αφρο-αμερικάνοι είναι αυτοί που πρωτεϊκά προσέδωσαν στην αμερικάνικη μουσική βιομηχανία το σθένος και την πνοή που την χαρακτηρίζουν.

Από την πλευρά του κινηματογράφου, οι δυο ταινίες του Κόπολα, υφολογικά και μόνο, αν όχι και θεματολογικά, διακρίνονται από ένα άλλο σημαντικό κίνημα της δεκαετίας του 1960 και των αρχών της δεκαετίας του 1970, εκείνο των χίππις. Αυτοί οι τελευταίοι έδιναν τεράστια σημασία στο δι-ατομικό και κοινοτικό στοιχείο της πολιτικής, καθώς και στο στοιχείο της προσωπικής αναζήτησης, ενώ ήταν κάθετα αντίθετοι στο ζήτημα της ισχύος. Ο «Νονός», από την άλλη, εντάσσεται πλήρως στο κίνημα «ρετρό» της δεκαετίας του 1970, όπως και οι ταινίες «Μπορσαλίνο» στην Ευρώπη, και εκφράζει έτσι μια αντίθεση στο στυλ και την συμπεριφορά χίππι, έστω και σε καθαρά εξωτερικό επίπεδο. Είναι αμφίβολο, βέβαια, κατά πόσο οι χίππις θα μπορούσαν να εμπνέουν για πολύ ακόμη την αμερικάνικη διανόηση. Η γενεαλογία της μετανάστευσης που βλέπουμε στον «Νονό» ήταν ένα θέμα που είχε ήδη τύχει πραγμάτευσης στο αμερικάνικο σινεμά, για παράδειγμα στο «Αμέρικα Αμέρικα» του Ηλία Καζάν. Ο «Νονός», ως γνωστόν, περιγράφει το πέρασμα της σκυτάλης από τον αρχι-μαφιόζο πατέρα (Μάρλον Μπράντο, Ρόμπερτ Ντε Νίρο), μετανάστη από τη Σικελία, στον μορφωμένο γιο (Αλ Πατσίνο).

Από την αναπαράσταση της εξουσίας περνούμε στην εξουσία της αναπαράστασης. Ο «Νονός», όπως και ο «Εξορκιστής», για τον οποίο επίσης ο Μπώλντουιν δεν έχει καλά πράγματα να πει, ανανέωσαν ριζικά την αμερικάνικη κινηματογραφική (πολιτιστική) βιομηχανία, σε μια εποχή μάλιστα που ο ευρωπαϊκός κινηματογράφος, χάρη στην κληρονομιά του Μπέργκμαν, είχε χαράξει ένα δικό του, αυτόνομο δρόμο. Αργότερα, τα «Σαγόνια του καρχαρία» και ο «Πόλεμος των άστρων» σφράγισαν καταληκτικά την αμερικάνικη ηγεμονία και διαμόρφωσαν αποφασιστικά το σημερινό οπτικοακουστικό τοπίο από την άποψη της βιομηχανικής τυποποίησης. Ο Νέος Γερμανικός Κινηματογράφος (Βέντερς, Φασμπίντερ, Χέρτζογκ), το μόνο σημαντικό κινηματογραφικό κίνημα από την άλλη πλευρά του Ατλαντικού, την ίδια εποχή, δεν είχε την αντίστοιχη διάθεση ηγεμόνευσης και, στην πραγματικότητα, μετά τον θάνατο του Φασμπίντερ αποσυντέθηκε. Ο Κόπολα, λοιπόν, πρώτος από τους άλλους και με πλέον δυναμικό τρόπο, εμφανίζεται ως ο πραγματικός θεμελιωτής, ο σαιξπηρικών διαστάσεων πατέρας του σύγχρονου αμερικάνικου κινηματογράφου.  

Γιώργος Αραμπατζής

 Ο Γιώργος Αραμπατζής είναι Αναπληρωτής Καθηγητής στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ασχολείται με την εικονολογία και έχει δημοσιεύσει βιβλία και άρθρα για τον κινηματογράφο.