Ανάλυση: Η έγκλειστη

Στο MOVE IT εξετάζουμε ταινίες του πρόσφατου (ή όχι και τόσο) παρελθόντος, υπό ένα διαφορετικό οπτικό πρίσμα και αποκρυπτογραφούμε την εικονολογία του φιλμ. Ο Καθηγητής Πανεπιστημίου Φιλοσοφίας, Γιώργος Αραμπατζής, περνάει από το μικροσκόπιό του αυτή την φορά, το "Eyes Wide Shut" του Στάνλεί Κιούμπρικ.

ΣΧΕΤΙΚΑ"Dave" season 1: Ναι, είναι μια περίεργη σειρά

Η σκηνή της εξομολόγησης στην ταινία «Μάτια Ερμητικά Κλειστά» (Eyes Wide Shut, 1999), ύστατο αριστούργημα του Στάνλεϋ Κιούμπρικ, είναι το κλειδί για την πυροδότηση του δράματος και της δράσης της ταινίας. Ταυτόχρονα, η εν λόγω σκηνή, στην σημασιολογική ένταση και την μεγάλη αισθηματική φόρτισή της, ανακεφαλαιώνει την εμπειρία της βραδινής επίσκεψης του ιατρού Μπιλ Χάρτφορντ και της συζύγου του Άλις στην δεξίωση του πλουσιότατου Βίκτορ Ζίγκλερ η οποία θα γεννήσει τη ρήξη στο ζευγάρι και θα μπλέξει τον γιατρό Μπιλ σε δραματικές περιπέτειες. Αυτό σημαίνει ότι το ξέσπασμα της συζύγου, της Άλις, στην σκηνή της εξομολόγησης, δεν μπορεί να γίνει κατανοητό αν δεν θυμηθεί κανείς τα όσα διαδραματίσθηκαν στην δεξίωση. Συνοπτικά, τόσο ο γιατρός όσο και η σύζυγός του, παλιά γκαλερίστρια αλλά προς το παρόν νοικοκυρά και μητέρα της μικρής τους κόρης η οποία ζει, περιορισμένη πλέον, καθόσον δεν εργάζεται, στο άνετο διαμέρισμα του ζεύγους, φλερτάρονται και οι δυο τους στη δεξίωση. Ο γιατρός από δυο νεαρές γυναίκες, ερωτικά υποσχόμενες, και η Άλις από έναν ώριμο Ούγγρο ευγενή ο οποίος δείχνει έμπειρος εραστής. Τα σύγχρονα και αντιστικτικά φλερτ δεν θα έχουν καμιά συνέχεια καθώς ο μεν Μπιλ τρέχει να βοηθήσει τον οικοδεσπότη σε μια περιπέτειά του με μια νέα γυναίκα (κάτι που θα έχει αργότερα σωτήριες επιπτώσεις για τον ίδιο) ενώ η Άλις, ως καλή σύζυγος, μετά από κάποιο σύντομο παιχνίδισμα, αποκρούει τις προτάσεις του Ούγγρου.

Με την επιστροφή στο διαμέρισμά τους, ο Μπιλ, στη συζήτηση για το δικό της φλερτ,  επιβεβαιώνει στη γυναίκα του την αξία της ως σεξουαλικού αντικειμένου κάτι που, παρά τις αφελείς προσδοκίες του, πληγώνει τον εγωισμό της και πυροδοτεί τον θυμό της. Η ίδια, που έχει αντιληφθεί το δικό του φλερτ με τις δυο νέες γυναίκες, επιμένει μάλλον να του δείξει ότι είναι και αυτή σεξουαλικό υποκείμενο, με ισοδύναμο προς αυτόν τρόπο. Αφηγείται μια παλιά σχεδόν-γνωριμία της με έναν αξιωματικό του ναυτικού, όντας παντρεμένη με τον Μπιλ, και την ισχυρότατη ερωτική επιθυμία που ένιωσε ξαφνικά για τον άγνωστο άνδρα και  την συγκλόνισε. Ταυτόχρονα, ενώ καμιά συνέχεια δεν δόθηκε στην ορμή της επιθυμίας της, αυτή, και τότε και μετά, συνεχίζει να αισθάνεται την ίδια και μεγαλύτερη αγάπη για τον σύζυγό της. Η αφήγηση ταράζει τον Μπιλ ο οποίος φαίνεται να αντιλαμβάνεται για πρώτη φορά την διάκριση αγάπης και έρωτα στην αισθαντικότητα της γυναίκας, αισθήματα των οποίων θεωρούσε ως σύζυγος ότι αυτός ήταν ο αποκλειστικός δικαιούχος. Διόλου δεν συνδέει την διάκριση αυτή με τον εγκλεισμό της Άλις, τόσο στο διαμέρισμά τους όσο και στο ρόλο της ως συζύγου και μητέρας, τη στιγμή που ο ίδιος, μάλιστα, χαίρεται μια σαφώς μεγαλύτερη ελευθερία.

Αργότερα, φεύγοντας από το διαμέρισμα, στο ταξί που τον μεταφέρει στο κέντρο της Νέας Υόρκης, οπτικοποιεί την σχεδόν απιστία της γυναίκας του, φανταζόμενος να την κρατά στην αγκαλιά του ένας αξιωματικός του ναυτικού. Οι φανταστικές αυτές και προκλητικότατες για τον ναρκισσισμό του (και όχι μόνο) εικόνες είναι ασπρόμαυρες και γνωρίζουμε ότι στην άτυπη γλώσσα του κινηματογράφου, το ασπρόμαυρο είναι το χρώμα του ντοκιμαντέρ, των ταινιών που αναπαριστούν την «πραγματικότητα». Δεν είναι τυχαίο, εξ άλλου, ότι είναι ο άνδρας που οπτικοποιεί, ενώ η αφήγηση της γυναίκας παραμένει στο καθαρά λεκτικό επίπεδο. Με άλλα λόγια, οι θεατές δεν βλέπουμε την εικόνα που αυτή έχει του περιστατικού που αφηγείται αλλά μας παρουσιάζονται υπαινικτικότατες οι καταπιεστικές εικόνες της απιστίας που πυροδοτούν τα λόγια της στον άνδρα. Γνωρίζοντας, ήδη, ότι η ταινία αναφέρεται σε μια κοινωνία διακρίσεων περί τα φύλα, ο τρόπος που γεννιούνται εδώ οι εικόνες είναι ένας τρόπος για τον Κιούμπρικ να παρουσιάσει μια γενεαλογία της εικονικής επεξεργασίας ως ανδρικής υπόθεσης. Το πάθος οδηγεί σε μια αποκάλυψη/απόκρυψη στα λόγια για να συμπυκνωθεί, αργότερα, σε εικόνα. Η συμπύκνωση σε μια εικονική πραγματικότητα, άλλωστε, παραμερίζει την κατανόηση της αλήθειας του άλλου, σε ένα πρώτο χρόνο τουλάχιστον.

Το όλο επεισόδιο αναφέρεται σε μερικές σταθερές της ψυχαναλυτικής ερμηνευτικής που γνωρίζουμε ότι επηρέασε στον μέγιστο βαθμό τον Κιούμπρικ. Πρόκειται για τις διεργασίες της ταύτισης, της προβολής και της απώθησης οι οποίες επιτρέπουν στην μεν Άλις να μετασχηματίσει την εμπειρία από την δεξίωση του Ζϊγκλερ σε μια αφήγηση η οποία ταυτόχρονα αποκαλύπτει και αποκρύπτει την αλήθεια της (αν υποθέσουμε, επιπρόσθετα, ότι ο αξιωματικός του ναυτικού είναι ένα «άλλο όνομα» για τον Ούγγρο ευγενή). Στη συνέχεια, οι ίδιες διεργασίες οδηγούν στην γέννηση των νοητικών εικόνων της δήθεν απιστίας στο μυαλό του Μπιλ. Με βάση αυτόν τον στοιχειακό ψυχικό μηχανισμό, ο Κιούμπρικ θα εκδιπλώσει τη συνέχεια της ταινίας του, που θα οδηγήσει τον Μπιλ σε μια συνεχή περιπλάνηση η οποία δεν θα ενέχει παρά μόνο κινδύνους και καμιά ικανοποίηση γι'αυτόν, ενώ η Άλις δεν θα απομακρυνθεί ούτε μέτρο από τον χώρο του εγκλεισμού της, από το σπίτι της κούκλας που είναι το δικό της. Στο τέλος της ταινίας μόνο θα βγει με τον σύζυγό της για να πάνε την μικρή τους, ακριβώς, σε ένα πολυκατάστημα παιχνιδιών.

Γιώργος Αραμπατζής

Ο Γιώργος Αραμπατζής είναι Αναπληρωτής Καθηγητής στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ασχολείται με την εικονολογία και έχει δημοσιεύσει βιβλία και άρθρα για τον κινηματογράφο.