10ο ΦΝΘ: Γιον Κάρλσεν-masterclass: "Eπινοώ την πραγματικότητα"

Για την ιδιαίτερη κινηματογραφική του μέθοδο που σχετίζεται με τον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζει την πραγματικότητα στις ταινίες του και για τη no man’s land μεταξύ ντοκιμαντέρ και πραγματικότητας,  στην οποία θεωρεί ο ίδιος ότι βρίσκεται, μίλησε ο Δανός σκηνοθέτης Γιον Μπανγκ Κάρλσεν στο masterclass τίτλο «Επινοώντας την πραγματικότητα», που έδωσε για το φετινό Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, το οποίο πραγματοποιεί αφιέρωμα στο έργο του.

Ανοίγοντας την εκδήλωση, ο Δημήτρης Κερκινός που συντόνισε το αφιέρωμα, έδωσε εν συντομία το στίγμα για το έργο του κινηματογραφιστή, σημειώνοντας μεταξύ άλλων: «Πρόκειται για έναν από τους πιο καινοτόμους Δανούς δημιουργούς, με σημαντικό ρόλο στην κινηματογραφική σκηνή της χώρας του από τη δεκαετία του ’80, με πάνω από 40 ντοκιμαντέρ και ταινίες μυθοπλασίας. Αυτό που χαρακτηρίζει το έργο του είναι το υβριδικό του στυλ, που θολώνει τα όρια μεταξύ ντοκιμαντέρ και μυθοπλασίας. Πεποίθησή του Κάρλσεν είναι ότι δεν υπάρχει αντικειμενική πραγματικότητα και ότι η παρουσία κάμερας επηρεάζει τα γεγονότα. Οι ταινίες του δεν εκφράζουν τόσο την αλήθεια , όσο τον τρόπο που ο ίδιος βλέπει τον κόσμο».

Παίρνοντας τον λόγο, ο Γιον Μπανγκ Κάρλσεν ευχαρίστησε τους διοργανωτές που τον προσκάλεσαν στο 18ο ΦΝΘ και τόνισε: «Έχω μία ιδιαίτερη προσέγγιση στο ντοκιμαντέρ. Δεν ξέρω τι ακριβώς είναι το είδος αυτό. Όταν αποφοίτησα από τη Σχολή Κινηματογράφου, πριν από περίπου… εκατό χρόνια, θέλησα να γυρίσω μία ταινία για τη γαλήνη της ζωής στην ύπαιθρο και ξεκίνησα την έρευνα για την ιστορία που είχα επιλέξει. Όταν κάθισα να καταγράψω τα θραύσματα της πραγματικότητας που επιχειρούσα να απεικονίσω, τα απέδωσα με ελεύθερους συνειρμούς, όμως όταν πήγαμε για  τα γυρίσματα ένιωσα ότι κατέστρεψα την ομορφιά της ζωής της πρωταγωνίστριάς μου. Συνειδητοποίησα ότι ο μόνος τρόπος για να απεικονίσω την ιστορία ήταν μια ανακατασκευή της πραγματικότητας. Κυρίως προείχε η ανάγκη να προσεγγίσω με τη μεγαλύτερη εντιμότητα και δυνατή ακρίβεια την πραγματικότητα της ηρωίδας. Εξαρχής, αυτό που μου είχαν μάθει οι δάσκαλοι είναι ότι τα ντοκιμαντέρ σχετίζονται με την αλήθεια, πρέπει δηλαδή να παρακολουθείς τη ζωή με την κάμερα και να δείχνεις την αλήθεια. Αυτό δεν είχε άμεση σχέση με τις ιστορίες που ήθελα εγώ να κάνω. Κι επειδή κάνω και μυθοπλασία, δεν βλέπω μεγάλη διαφορά με τις ταινίες τεκμηρίωσης. Τα ντοκιμαντέρ που κάνω, θεωρώ ότι θυμίζουν τον τρόπο που ζωγραφίζει κανείς τοπία. Δεν θέλω να γυρίζω μέσα σε στούντιο, αλλά να βρίσκω έξω θραύσματα της πραγματικότητας και να τα χρησιμοποιώ στην αφήγηση».

Κάτι που του αρέσει να κάνει διαρκώς, όπως είπε ο ίδιος ο δημιουργός, είτε στα γυρίσματα είτε εκτός γυρισμάτων, είναι να φιλοσοφεί για την πραγματικότητα αλλά και για τη φύση της πραγματικότητας στο ντοκιμαντέρ: «Φιλοσοφώ διαρκώς, ακόμη κι αυτή τη στιγμή που καθόμαστε εδώ, δεν έχω ιδέα πώς με βλέπετε. Μπορεί να με βλέπετε ως έναν τρελόγερο ή μια ιδιοφυία. Θεωρώ ότι όλοι οι κινηματογραφιστές πρέπει να είμαστε έντιμοι για τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο. Όλοι επινοούμε την πραγματικότητά μας. Ότι υπάρχουν σήμερα νεκροί κι ότι υπάρχουν τόσοι χιλιάδες πρόσφυγες είναι  πραγματικότητα, αλλά είναι αριθμητική πραγματικότητα: το πώς γίνεται αντιληπτή είναι διαφορετικό για τον καθένα μας. Πιστεύω ότι πρέπει να ορίσουμε την αλήθεια στο ντοκιμαντέρ ώστε να μην αποκλείεται το ψέμα. Κυρίως έχει σημασία να είμαι έντιμος στην κοσμοαντίληψή μου».

Σε ερώτηση από το κοινό σχετικά με το αν υπάρχει μη σκηνοθετημένο ντοκιμαντέρ, ο Δανός σκηνοθέτης απάντησε: «Δεν είμαι δημοσιογράφος, δεν φτιάχνω ταινίες για να σώσω τον κόσμο. Απλώς προσπαθώ να ερμηνεύσω τον κόσμο όπως τον βλέπω. Αυτές τις βλακείες περί αντικειμενικότητας από  όλους αυτούς που στέκονται μπροστά σε χάρτες της Ευρώπης και νομίζουν ότι λένε την αλήθεια, θέλησα να τις καταρρίψω. Πιστεύω ότι οι δημοσιογράφοι  είναι σαν ποιητές, λένε την δική τους ιστορία. Τελικά όλα είναι μυθοπλασία».

Προβλήθηκε ένα απόσπασμα από το «How to Invent Reality» (1996), για το οποίο όπως εξήγησε: «Με απασχολούσε εκείνη την εποχή το αν μπορώ να αλλάξω ριζικά και αν θα με καταλάβουν οι άλλοι.  Ξεκίνησα λοιπόν να κάνω μία ταινία μυθοπλασίας στη Νότια Αφρική», είπε ο δημιουργός. Και πρόσθεσε:  «Κάποιος που συνάντησα εκεί μου είπε ότι υπάρχει η κουλτούρα των Αφρικάνερ, κάτι που δεν γνώριζα, ένας πολιτισμός που δίνει έμφαση στη λειτουργικότητα, την αποτελεσματικότητα και όχι την απόλαυση. Είναι τρία εκατομμύρια οι Αφρικάνερ και μετά την απελευθέρωση του Μαντέλα βρέθηκαν στην αντίθετη θέση, δεν ήξεραν κατά πόσο μπορούν να εμπιστευτούν την αφρικάνικη κουλτούρα. Έμεινα εκεί οκτώ χρόνια και αποτέλεσμα ήταν η ταινία Αddicted to Solitude (1999). Στη Νότια Αφρική, η βασική μου ιδέα, ήταν ότι ενώ είχε αλλάξει το καθεστώς, υπήρχε κοινοβούλιο με μαύρους,  παραέξω  φαινόταν να μην έχει αλλάξει τίποτα, υπήρχαν ακόμη αγροκτήματα λευκών στα οποία δούλευαν οι μαύροι ως εργάτες. Ήταν σαν να μην είχε αλλάξει ούτε η σκηνή ούτε οι ηθοποιοί. Μου άρεσε αυτό το δραματικό υπόβαθρο, οι άνθρωποι ήταν σε μία κατάσταση εκκρεμότητας, σαν να μην ήξεραν ποιες αποφάσεις να πάρουν. Έκανα μόνος την ταινία για οκτώ μήνες με μια μικρή κάμερα. Συχνά στα γυρίσματα κρατάω σημειώσεις, γράφω δοκίμια και νιώθω ότι αναμιγνύεται το ένστικτό μου ως κινηματογραφιστή και συγγραφέα. Δημιουργήθηκε έτσι μία νέα φόρμα που εκείνη την περίοδο μου άρεσε».

Σε ερώτηση σχετικά με το αν χρειάζεται κάποιες φορές να σκηνοθετεί ξανά την πραγματικότητα, ο Δανός κινηματογραφιστής απάντησε: «Για μένα το μόνο σημαντικό είναι να είναι κανείς ειλικρινής όταν αφηγείται μία ιστορία. Στην αρχή της καριέρας μου προσπαθούσα να είμαι πολύ ακριβής στις καλλιτεχνικές μου επιλογές και δεχόμουν αρνητική κριτική γι’ αυτό. Αργότερα έγινα περισσότερο ευάλωτος γιατί έκανα τον εαυτό μου κομμάτι της ταινίας, χρησιμοποιούσα τον εαυτό μου ως κομμάτι της μυθοπλασίας. Νιώθω συχνά να βρίσκομαι σε ένα no man’s land γιατί δεν κάνω ούτε μυθοπλασία ούτε ντοκιμαντέρ. Στην τελευταία μου ταινία Deja vu (2015), κατάλαβα ότι όλα τα έργα μου ήταν έργα ζωγραφικής που αν τα έβαζα στο πάτωμα και τα έβλεπα από ψηλά θα διαπίστωνα ότι όλα είναι κομμάτια  ενός μεγαλύτερου παζλ, ενός πίνακα που φτιάχνουν όλα τα κομμάτια μαζί».