Λεός Καράξ: "Πρέπει να κρατήσουμε το σινεμά πρωτόγονο"

Στο masterclass του Λεός Καράξ που πραγματοποιήθηκε στην κατάμεστη αίθουσα της Ταινιοθήκης της Ελλάδος, με υπεύθυνη συντονισμού την Νίνα Βελιγράδη, ο κορυφαίος Γάλλος δημιουργός μίλησε για όλα. Το αφιέρωμα στον Λεός Καράξ στο πλαίσιο του 8ου Φεστιβάλ Πρωτοποριακού Κινηματογράφου της Αθήνας έγινε σε συνεργασία με το Γαλλικό Ινστιτούτο Ελλάδος.

Ο Λεός Καράξ για το πώς μπήκε στο χώρο του κινηματογράφου

Όπως κάθε παιδί, όταν έβλεπα ταινίες δεν ήξερα ότι υπήρχε κάποιος πίσω από την ταινία. Γύρω στα 12-13, άρχισα ν’ αναρωτιέμαι ποιος είναι πίσω απ’ τις ταινίες. Είναι κάποιος που δεν βλέπουμε, αλλά που εφηύρε όλον αυτόν τον κόσμο. Άφησα νωρίς το σχολείο, μετακόμισα στο Παρίσι, δεν ήξερα κανέναν εκεί, έτσι έκανα χαζές δουλειές, αλλά πήγαινα να δω ταινίες. Άρχισα να γράφω... δεν είμαι συγγραφέας, αλλά άρχισα να προσπαθώ να συνθέτω την ταινία στο χαρτί και έτσι ξεκίνησε. Ποτέ δεν πήγα σε σχολή κινηματογράφου. Έβλεπα στην αρχή βωβές ταινίες και μετά τα πάντα, αμερικανικές, ρωσικές, νέο κύμα, φυσικά. Ήμουν τυχερός γιατί ανακάλυπτα το σινεμά και ταυτόχρονα έκανα σινεμά –ενώ, συνήθως, πρώτα ανακαλύπτεις το σινεμά και μετά κάνεις ταινίες. Νιώθω ότι χρωστάω στην ιστορία του σινεμά. Όταν άρχισα να κάνω και εγώ ταινίες, ένιωθα σαν να μην είχα το δικαίωμα μιας και δεν πήγα σε σχολή ούτε είχα ξαναδεί κάμερα ποτέ πριν. Ένιωθα σαν ένας εισβολέας που χρωστάει πολλά στους ανθρώπους του σινεμά. Το Boy meets girl το είχα φανταστεί από πολύ νωρίς, ακριβώς μετά το σχολείο, στα 17, αλλά δεν μπόρεσα να βρω χρηματοδότηση γιατί ήμουν πολύ νέος. Στα 20 μου, γνώρισα τον διευθυντή φωτογραφίας, Ζαν Ντεσκοφιέ, με τον οποίο είμαστε σαν αδέλφια. Μετά βρήκα έναν παραγωγό, τον Αναντό, ο οποίος ήταν σαν εβραίος μαφιόζος (γέλια), πολύ καλός και τρελός, και έκανα μερικές ταινίες μαζί του. Δεν γίνεται να κάνεις ταινίες μόνος σου, χρειάζεσαι 2-3 ανθρώπους που εμπιστεύεσαι και αισθάνεσαι ότι χρειάζονται την ταινία όσο κι εσύ. Γι’ αυτή την ταινία χρησιμοποίησα τη μεγαλύτερη κάμερα που υπήρχε (γέλια). Ήταν πολύ βαριά και μεγάλη και ήταν δύσκολο να την κουβαλάς, αλλά την λάτρευα. Το Boy meets girl ήταν ασπρόμαυρο, γιατί φοβόμουν το χρώμα. Θεωρούσα ότι θα ήταν ένα πρόβλημα λιγότερο.

Για το σινεμά ως ανακάλυψη και το μέλλον του

Είναι εκπληκτικό που το σινεμά είναι μια ανακάλυψη. Το σινεμά δημιουργείται, ανακαλύπτεται, όπως η μουσική, η ζωγραφική ή το γράψιμο. Ο κινηματογράφος μπορεί, και πρέπει, να εφευρεθεί εκ νέου– ξανά και ξανά. Είναι μια τέχνη πολύ νεαρή σε ηλικία, μόλις ενός αιώνα, και την ίδια στιγμή μοιάζει πολύ γέρικη, πολύ κουρασμένη. Αλλά οι άνθρωποι έρχονται και τον ανανεώνουν. Κι αυτό είναι συναρπαστικό. Πιστεύω πως πρέπει να εφευρίσκουμε διαρκώς τον κινηματογράφο, όποια κι αν είναι τα μέσα, τα υλικά και οι τεχνικές. Η δύναμη του σινεμά είναι ότι για να το κρατήσεις μοντέρνο, πρέπει να το κρατήσεις πρωτόγονο. Η δύναμη, η ποίηση, του σινεμά, προϋπήρχε, ακόμη και πριν το σινεμά, από το 19ο αιώνα, όλη η δύναμη του σινεμά βρίσκεται εκεί. Έτσι, οι σύγχρονοι κινηματογραφιστές, πρέπει να βρίσκουν διαρκώς αυτή την πρωτόγονη δύναμη. Αν παρατηρήσετε τις ταινίες του βωβού κινηματογράφου, εξαιτίας του πρωτόγονου ρυθμού του σέλιλοϊντ και των μηχανημάτων, αν, για παράδειγμα, βλέπεις έναν άνδρα να γυρίζει σπίτι του αργά τη νύχτα και η κάμερα τον παρακολουθεί από πίσω, η εικόνα έχει τόση δύναμη επειδή η κάμερα είναι τόσο βαριά και κινείται με έναν πολύ συγκεκριμένο τρόπο, που σε κάνει να αναρωτιέσαι, «ποιος παρακολουθεί αυτόν τον άνδρα; Κάποιος Θεός;». Σήμερα, αν ένας νέος ‘τραβήξει’ το ίδιο πλάνο με το i-phone και το ανεβάσει στο youtube, δεν θα αναρωτηθείς για κανέναν Θεό. Το ερώτημα είναι πώς μπορείς να επαναφέρεις αυτή τη δύναμη χωρίς να χαθείς, πηγαίνοντας στους υπολογιστές, στις ψηφιακές κάμερες κτλ. Είναι πιθανό να το βρεις. Αλλά πως; Χρειάζεται πολύ δουλειά...

Για τους πρωτοπόρους που τον επηρέασαν

Τόσοι πολλοί. Κάποιοι ήταν πολύ επιτυχημένοι – πράγμα εκπληκτικό – όπως ο Χίτσκοκ και ο Τσάπλιν, περιπτώσεις εκπληκτικές, μοναδικές στον κόσμο. Μπορείς να βρεις μερικούς που είναι ποιητές και έχουν μεγάλη απήχηση στο κοινό, όπως ο Ρομπέρ Μπρεσόν. Είναι τόσοι πολλοί... ακόμη και πιο μικροί σκηνοθέτες, που επανεφηύραν το σινεμά σε κάποια γωνιά του κόσμου. Από τα 16 έως τα 24 έβλεπα τα πάντα κι έβλεπα, κάθε φορά, διαφορετικούς ανθρώπους που επαναπροσδιόριζαν το σινεμά. Έτσι, υποθέτω ότι εξακολουθεί να συμβαίνει, γιατί δεν βλέπω πια ταινίες. Βλέπω κομμάτια από ταινίες, αλλά σπάνια μια ταινία ολόκληρη. Ταξιδεύω, έχω μια κόρη, διαβάζω, γράφω. Δεν βλέπω τόσες πολλές ταινίες πια. Ο κινηματογράφος δεν είναι μόνο οι ταινίες, στο δικό μου μυαλό. Πάντα το έβλεπα ως έναν τόπο όπου ζεις. Πρέπει να παλέψεις για να φτάσεις εκεί, αλλά απ’ τη στιγμή που είσαι εκεί, δεν έχεις ανάγκη να βλέπεις ταινίες. Ακόμη πιστεύω ότι είναι θαυμάσιο οι άνθρωποι να βλέπουν ταινίες.

Για το χρήμα ως καταλύτη στη δημιουργία μιας ταινίας

Το σινεμά δεν χρειάζεται να είναι ακριβό. Κάποιοι σκηνοθέτες μπορούν να κάνουν μια ταινία χωρίς χρήματα και άλλοι, όπως εγώ, όχι. Το χρήμα, βέβαια, στον κινηματογράφο αντιστοιχεί κυρίως στον χρόνο. Ειδικά όταν οι ταινίες γυρίζονταν με φιλμ και όχι ψηφιακά. Χρειαζόμουν πολύ περισσότερο χρόνο να γυρίσω μια ταινία με φιλμ, γιατί το φιλμ είναι πιο ευαίσθητο και πιο πλούσιο και ίσως το εξερευνούσα υπερβολικά, όταν τραβούσα ξανά και ξανά μια λήψη. Στην πρώτη ταινία μου τα γυρίσματα κράτησαν 6 εβδομάδες, στη δεύτερη 17 εβδομάδες, στην τρίτη 52 εβδομάδες... Ήταν μια τρέλα. Όπως και να ’χει, στην ψηφιακή εποχή γυρίζω πλέον πιο γρήγορα τις ταινίες μου. Πάντως, πιστεύω πως καμία ταινία μου δεν θα ήταν καλύτερη, αν είχα περισσότερα χρήματα. Τα χρήματα δεν είναι το παν. Χρειάζεσαι 2-3 ανθρώπους γύρω σου, για να κάνεις ταινία, γιατί ας πούμε, 1 εκ. ευρώ δε σημαίνει το ίδιο πράγμα αν έχεις διαφορετικούς συνεργάτες. Είμαι θυμωμένος με την εξαφάνιση του φιλμ, γιατί ξέρω ότι ο λόγος είναι το χρήμα. Το φιλμ χάθηκε, τελείωσε, όπως και να ’χει. Πολύ λίγοι σκηνοθέτες μπορούν να γυρίζουν ταινίες με φιλμ και πάλι δεν μπορείς να το προβάλλεις. Δεν είναι υγιές να είσαι νοσταλγικός, καλύτερα να είσαι θυμωμένος και να προχωράς μπροστά. Είχα συνδέσει το φιλμ με τον διευθυντή φωτογραφίας που σας έλεγα προηγουμένως, τον Ζαν Ντεσκοφιέ, κι όταν πέθανε, πριν 10 χρόνια, ένιωσα ότι δεν πρόκειται να έχω την ίδια σχέση που είχα μ’ αυτόν με κανέναν άλλο στην κάμερα. Έτσι, μου ήταν πιο εύκολο να περάσω στο ψηφιακό φορμά.

Για το ταξίδι ως πηγή έμπνευσης

Δεν αντλώ έμπνευση έτσι, απλά, πηγαίνοντας σ’ έναν τόπο. Ταξιδεύω πολύ και μερικές φορές βγαίνουν στις ταινίες μου πράγματα που έζησα πολλά χρόνια πριν. Για παράδειγμα, πήγα στη Βοσνία, στο Σαράγεβο, κατά τη διάρκεια του πολέμου. Πέρασαν κάποια χρόνια και μετά γύρισα μια ταινία, που δεν ήταν για το Σαράγεβο, αλλά αυτή η ταινία δεν θα υπήρχε αν δεν είχα επισκεφτεί το Σαράγεβο. Αργότερα, μου ζητήθηκε να κάνω μια ταινία στο Τόκυο. Σχεδόν όλες μου οι ταινίες είναι γυρισμένες στο Παρίσι. Μετά την τρίτη ταινία, τους Εραστές της γέφυρας, δεν μπορούσα πια να γυρίζω ταινίες στη Γαλλία και προσπάθησα να τις κάνω εκτός, αλλά δεν το κατάφερα. Πάντα ήθελα  να γυρίζω εκτός Γαλλίας, ακόμη το θέλω. Κατά κάποιον τρόπο, θα μπορούσα να κάνω ταινίες παντού. Μου αρέσουν οι μητροπόλεις. Είναι περίεργο, γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν ότι γυρίζω ταινίες για το Παρίσι και πράγματι, πολλά γυρίσματα έγιναν εκεί, αλλά δεν αγαπώ καθόλου το Παρίσι.

Για το Holy Motors

Το Holy motors το φαντάστηκα και το γύρισα πολύ γρήγορα. Μετά από ένα άλλο πρότζεκτ που απέτυχε στο Λονδίνο, έπρεπε επειγόντως να κάνω μια ταινία, αλλιώς θα τρελαινόμουν. Ήμουν στο Παρίσι, είχα τον Λεβάν και ήξερα ότι μπορώ να του ζητήσω οτιδήποτε. Φαντάστηκα σχεδόν όλη την ταινία, αλλά δεν είχε καμία σχέση με την ιστορία του κινηματογράφου. Ήθελα μέσα σε μια μέρα να δείξω 24 ώρες απ’ τη ζωή ενός ανθρώπου. Να δείξω αυτό που πιστεύω ότι είναι το φάσμα όλης της ανθρώπινης εμπειρίας.

Κάνοντας κινηματογράφο

Υπάρχουν πολλοί λόγοι για τους οποίους δεν έκανα περισσότερες ταινίες. Ένας λόγος είναι τα χρήματα, η βιομηχανία, αλλά κυρίως είναι οι άνθρωποι. Χρειαζόμαστε ανθρώπους γύρω μας για να κάνουμε μια ταινία και δεν τους έχουμε πάντα. Έκανα τόσες λίγες ταινίες, που δεν θεωρώ τον εαυτό μου σκηνοθέτη. Η ταινία στην αρχή της είναι ένα προαίσθημα. Το διάστημα πριν τα γυρίσματα είναι πολύ σημαντικό. Ποτέ δεν κάνουμε πρόβες ή κάτι τέτοιο, αλλά όλοι αυτοί οι άνθρωποι που είμαστε σημαντικοί για την ταινία, είναι σαν να μπαίνουμε μέσα σ’ ένα τούνελ, που δεν ξέρουμε πού θα μας οδηγήσει. Το βασικό στους ηθοποιούς είναι να τους επιλέξεις. Ποτέ δεν αυτοσχεδιάζω, ποτέ δεν κάνουμε πρόβες, εκτός κι αν πρόκειται για κάτι πολύ συγκεκριμένο, όπως ένας χορός ή μια σκηνή δράσης. Αλλά τα υπόλοιπα παραμένουν μυστήριο για μένα. Η κύρια δουλειά είναι να διαλέξεις τους ηθοποιούς. Όταν ήμουν νεότερος ήταν πολύ δύσκολο να βρω τον Λεβάν, το αγόρι, κι όταν τον βρήκα, έκανα σχεδόν όλες μου τις ταινίες μαζί του. Δεν έκανα κάστινγκ, πήρα αυτόν και την τότε φιλενάδα μου (γέλια). Το κάστινγκ είναι μια πολύ βίαιη διαδικασία και προσπαθούσα να το αποφύγω. Το έκανα για κάποιους βοηθητικούς ρόλους μόνο. Κάνω ταινίες τόσο για το κοινό μου όσο και για μένα. Αν κάνεις μια ταινία, πρέπει να πιστεύεις σ’ αυτή. Ποτέ δεν έκανα box-office. Χρειάζομαι όμως την αναγνώριση και τους ανθρώπους. Αυτό που είχα στις ταινίες μου ήταν χρόνος και χώρος. Είναι σαν οι ταινίες μου να ανήκουν στον χρόνο και στο χώρο. Επίσης, αν δεν έχεις καθόλου επιτυχία, δεν μπορείς να συνεχίσεις. Αυτό που μου αρέσει στον κινηματογράφο είναι ότι δεν μπορείς να κάνεις μια ταινία μόνος σου, αλλά για να την κάνεις, πρέπει να είσαι μόνος σου, στην αρχή τουλάχιστον. Στη διαδρομή βρίσκεις τους ανθρώπους.

Για τη μουσική στις ταινίες του

Μου πήρε πολύ χρόνο να αναπτύξω μια ταινία με χρώμα. Έτσι, έκανα πολύ καιρό να συνεργαστώ με κάποιον συνθέτη, γιατί επίσης το φοβόμουν κι αυτό. Στις πρώτες μου ταινίες, χρησιμοποιούσα soundtrack, κομμάτια που προϋπήρχαν και στην Pola X ήταν η πρώτη φορά που δούλεψα με συνθέτη και το φοβόμουν πολύ. Πώς μιλάς σ’ έναν συνθέτη; Εξεπλάγην που πήγε τόσο καλά, δε χρειάστηκε να μιλήσουμε καν. Μπορούσε να δει απ’ τις εκφράσεις μου, αν ήμουν ευχαριστημένος. Η επόμενη ταινία μου, αν την κάνω, θα είναι μόνο μουσική και τραγούδια.

Για τον ρομαντισμό

Μικρότερος σκεφτόμουν ότι οι τρεις πρώτες ταινίες μου ήταν μια τριλογία, όλες για το αγόρι που συναντάει το κορίτσι. Ξέρω ότι ο κόσμος σκέφτεται ότι οι ταινίες μου είναι ρομαντικές. Για μένα, ο κινηματογράφος είναι ερωτικός, δεν ξέρω αν αυτό είναι και ρομαντικό, αλλά ο κινηματογράφος είναι θεμελιωδώς ερωτικός. 

Για τους νέους κινηματογραφιστές

Δεν έχω συγκεκριμένη συμβουλή για τους νέους κινηματογραφιστές. Καλή τύχη. Κουράγιο (γέλια). Είναι δύσκολο για τους νέους σκηνοθέτες να γνωρίζουν τι θα κάνουν ή τι μπορούν να κάνουν. Πέρα απ’ το να ενθαρρύνω τους ανθρώπους να αποκτούν νέες εμπειρίες, δεν έχω άλλη συμβουλή.