Ανάλυση: Σκέψεις για την Κυρία Σμάιλι

Δημοσίευση: 21 Μαρτίου 2020, 14:05

Στο MOVE IT εξετάζουμε ταινίες του πρόσφατου (ή όχι και τόσο) παρελθόντος, υπό ένα διαφορετικό οπτικό πρίσμα και αποκρυπτογραφούμε την εικονολογία του φιλμ. Ο Καθηγητής Πανεπιστημίου Φιλοσοφίας, Γιώργος Αραμπατζής, περνάει από το μικροσκόπιό του αυτή την φορά, το μυθιστόρημα του Τζον Λε Καρέ, "Tinker, Tailor, Soldier, Spy", που μεταφέρθηκε τόσο στην μικρή, όσο και την μεγάλη οθόνη. 

Είναι ζήτημα κατά πόσο ο κινηματογράφος ανταποκρίνεται σε μια ιδέα ολοκληρωτικής τέχνης (Gesamtkunstwerk, οπότε το έργο αποτελεί σύνθεση διαφόρων καλλιτεχνικών μορφών έκφρασης, π.χ. ζωγραφική, θέατρο, μουσική, χορός), κατά το πρότυπο της βαγκνερικής όπερας, ή αποτελεί μια μετεξέλιξη του αστικού μυθιστορήματος μέσα από μια παράδοση που οδηγεί από τον Ντίκενς στον Γκρίφιθ. Το γενικό αυτό ερώτημα μπορεί να εξειδικευθεί και να εστιάσει σε πολύ ειδικότερα ζητήματα. Ας πάρουμε, σαν παράδειγμα, το περίφημο μυθιστόρημα του Τζων Λε Καρέ Tinker, Tailor, Soldier, Spy (Κι ο κλήρος έπεσε στον Σμάιλυ, 1η έκδοση 1974) που μεταφέρθηκε δυο φορές στην οθόνη, και τις δυο με εξαίρετο τρόπο: την πρώτη σε μια τηλεοπτική σειρά με πρωταγωνιστή τον έξοχο Άλεκ Γκίνες, σε σκηνοθεσία Τζων Ίρβιν  (1979) και τη δεύτερη σε μια ταινία του Τόμας Άλφρεντσον με πρωταγωνιστή τον επίσης καλό Γκάρι Όλντμαν (2011).

Το ερώτημα που θέλω να θέσω είναι το ακόλουθο: γιατί η γυναίκα του ήρωα, του χαμηλών τόνων αλλά υψηλής αποδοτικότητας αρχι-κατασκόπου Τζωρτζ Σμάιλυ, τον απατά και μάλιστα με τον προδότη («τυφλοπόντικα») που αυτός καταδιώκει; Φυσικά, μπορούμε να φαντασθούμε μια σειρά από ψυχολογικούς, δραματικούς και ιδεολογικούς λόγους που αιτιολογούν μια τέτοια λεπτομέρεια. Ο Σμάιλυ δείχνεται έτσι πιο ήρωας, πιο καθαρός πατριώτης, η έκπληξη στην αφήγηση είναι μεγαλύτερη, η ταύτιση και η ικανοποίηση του θεατή από την επιτυχία του ήρωα είναι μεγαλύτερη, κλπ. Ωστόσο, όλα αυτά δεν είναι τίποτε άλλο παρά αναγωγισμοί που αντιμετωπίζουν τη γνώση του μυθιστορήματος ή της ταινίας ως δόμηση μιας αληθοφάνειας και δεν ενδιαφέρονται διόλου για το μυθιστόρημα ή την  ταινία ως μηχανισμούς παραγωγής γνώσης. Στο μυθιστόρημα, στη σειρά ή στην ταινία ως καθαρά κατασκευασμένα σύμπαντα (τίποτε δεν πρέπει να είναι, αναγκαστικά, όπως παρουσιάζεται αλλά από τη στιγμή που παρουσιάζεται με αυτό τον συγκεκριμένο τρόπο, δεν μπορεί διόλου να είναι αλλιώς), το ερώτημα παραμένει: γιατί η γυναίκα του Σμάιλυ τον απατά;

Η απάντηση, ίσως, συνδέεται με το ζήτημα της ψευδαίσθησης όπως αυτό χαρακτηρίζει την τέχνη (αναπαράσταση). Ο Πλάτων στην Πολιτεία του είχε καταδικάσει το είδος αυτό της αναπαράστασης με τον πιο σκληρό τρόπο. Η αναφορά του τίτλου του έργου του Λε Καρρέ στην πλατωνική Πολιτεία, αν και πιθανότατα τυχαία, είναι εντυπωσιακή:  Tinker, Tailor (γανωματής, ράφτης) είναι οι χειρωνάκτες, οι αριθμητικά υπέρτεροι αλλά ταξικά υποδεέστεροι στο πλατωνικό έργο. Ο Soldier του τίτλου (στρατιώτης) αντιστοιχεί στην ενδιάμεση τάξη, τους φύλακες, και ο Spy (κατάσκοπος) στον φιλόσοφο-βασιλιά, αυτόν που εργάζεται στην υπηρεσία των θεών για το καλό της πολιτείας. Ένας κάποιος πλατωνισμός της ανώτερης εκπαίδευσης στην Αγγλία, όπου φοίτησε ο Λε Καρέ (Οξφόρδη), ίσως αποτελεί μια ρεαλιστική πιθανότητα για κάποια πραγματική επιρροή του Πλάτωνα αν και αυτό δεν είναι το σημαντικό εδώ.

Εντύπωση, εξ άλλου, προκαλεί η γενικότερη σιωπή της κυρίας Σμάιλυ που δεν αποφαίνεται βασικά για τίποτε άλλο πέρα από την αδυναμία συνύπαρξής της με τον Σμάιλυ, για το μεγαλύτερο χρονικό διάστημα του έργου τουλάχιστον. Το μόνο εκφραστικό σε αυτήν, τελικά, είναι η εγκατάλειψη του σώματός της στον εραστή της. Μοιάζει, έτσι με μια αρνητική Πηνελόπη, που οι γανωματείς, ράφτες, στρατιώτες και κατάσκοποι συναπαρτίζουν την κουστωδία των υποψήφιων μνηστήρων της.

Άλλο παράδοξο για τους καθαρολόγους της αισθητικής είναι πώς γίνεται ένα έργο που ανήκει στη φιλολογία των ειδών (κατασκοπικό θρίλερ) να αποκτά μια υψηλή ποιότητα που, συνήθως, αναγνωρίζουμε σε δημιουργίες που χαρακτηρίζονται από μεγαλύτερη μοναδικότητα και αρνούμαστε σε ιστορίες που λέγονται της σειράς. Είναι πιθανόν ότι η απιστία της κυρίας Σμάιλυ παραπέμπει σε μια εξέλιξη των αισθητικών μορφών της αφήγησης από το παλαιό έπος στο μοντέρνο μυθιστόρημα (σύγχρονο της ανόδου της αστικής κοινωνίας). Είναι το ίδιο πιθανόν, ωστόσο, ότι μπορούμε να διακρίνουμε στην εν λόγω ερωτική εμπλοκή την επιβίωση αρχετύπων περί του αρσενικού και του θηλυκού που χαρακτηρίζονται από διάρκεια χιλιετιών (μέσα από την προοπτική του Καρλ Γιουνγκ, για παράδειγμα). Η αμφισημία του συμβολισμού, εδώ, ανταποκρίνεται πλήρως στο γεγονός της απιστίας της κυρίας Σμάιλυ που η καταληκτικότητα των πράξεών της ξεπερνά και εξουδετερώνει υπαρξιακά τον πολυμήχανο χαρακτήρα του αρχι-κατασκόπου συζύγου της.

Γιώργος Αραμπατζής

Ο Γιώργος Αραμπατζής είναι Αναπληρωτής Καθηγητής στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ασχολείται με την εικονολογία και έχει δημοσιεύσει βιβλία και άρθρα για τον κινηματογράφο.

Πρώτη δημοσίευση: 21 Μαρτίου 2020, 14:05
Ενημέρωση: 21 Μαρτίου 2020, 14:12

ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΝΕΑ

Damsel

Damsel

Θα το βρείτε: Netflix

Σύνοψη: Η γλυκιά κόρη ενός βασιλιά ετοιμάζεται για προξενιό με πλούσια φαμίλια για να...
1 ημέρα

BOX OFFICE

Ταινία
4ημέρο
Tanweer
43250
Film Group
13175
Tanweer
12142
Tanweer
4254
Tanweer
2372
Baghead, από την Spentzos Baghead, από την Spentzos