Aνάλυση: Ο Ναγκίσα Όσιμα και το μοτίβο της παράβασης

Στο MOVE IT εξετάζουμε ταινίες του πρόσφατου (ή όχι και τόσο) παρελθόντος, υπό ένα διαφορετικό οπτικό πρίσμα και αποκρυπτογραφούμε την εικονολογία του φιλμ.  Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Γιώργος Αραμπατζής, περνάει από το μικροσκόπιό του αυτή την φορά, τις "Ηδονές της σάρκας" του Ναγκίσα Όσιμα.

ΣΧΕΤΙΚΑΑνάλυση - «Στη σκιά των 4 γιγάντων»: για τη φιλμική κατασκευή

Ο Ναγκίσα Όσιμα (1932-2013) υπήρξε από εκείνους του σκηνοθέτες που είναι συνδεδεμένοι με την πρόκληση σκανδάλων. Η ταινία του «Η αυτοκρατορία των αισθήσεων» (1976) υπήρξε ένα τέτοιο παγκόσμιο σκάνδαλο με τον πορνογραφικό χαρακτήρα της. Αλλά ήδη, από τις πρώτες ταινίες του, από το 1959 και μετά, αντιτάχθηκε στις συμβάσεις της ιαπωνικής κοινωνίας και κατέδειξε την υπόγεια βία που ενυπήρχε σε αυτές. Οι ήρωες του είναι πρόσωπα που ενεργούν με τρόπο παραβατικό και η ύπαρξή τους στην οθόνη συνιστά έναν τρόπο κατάδειξης των καταπιεστικών μηχανισμών που διέπουν τη συλλογικότητα.

Μια ταινία της πρώτης περιόδου του Όσιμα είναι το «Ηδονές της σάρκας» (1965). Η ιστορία αφορά σε έναν νεαρό εκπαιδευτικό που ερωτεύεται την κοπέλα στην οποία παραδίδει ιδιαίτερα μαθήματα. Για χάρη της θα διαπράξει φόνο προκειμένου να διαφυλάξει την τιμή της. Όταν αυτή παντρεύεται έναν άλλο και ο ήρωας βρίσκεται με ένα μεγάλο ποσόν στην κατοχή του, προϊόν υπεξαίρεσης, θα βαλθεί να «αγοράζει» γυναίκες σε εξωφρενικά ποσά οι οποίες θα αντικαθιστούν, στο φαντασιακό του, την πρώτη αγάπη. Στο τέλος, θα προδοθεί ακριβώς από το πρόσωπο που υπήρξε το ιδανικό του. Η ταινία είναι εικαστικά ωραιότατη κι αυτό έρχεται σε αντίθεση με την καταθλιπτική ατμόσφαιρά της και το παραληρηματικό σχεδόν περιεχόμενο των βιωμάτων του ήρωα.

Το κεντρικό πρόσωπο εδώ, όπως και σε άλλες ταινίες του Όσιμα, μοιάζει να ενσαρκώνει παραδειγματικά το μοτίβο της παράβασης. Ως προς αυτό μοιάζει ο Όσιμα να εμπνέεται ταυτόχρονα από τον Φιοντόρ Ντοστογιέβσκι και τον Ζωρζ Μπατάιγ. Μα, πρόκειται για μια παράβαση απέναντι σε τι; Ο Ιάπωνας σκηνοθέτης δεν έρχεται αντιμέτωπος μ ένα συγκεκριμένο σύνολο αξιών με τις οποίες διαφωνεί ως προς το περιεχόμενό τους. Αντίθετα αμφισβητεί εξ ολοκλήρου την ιδέα του λειτουργισμού που ενυπάρχει πίσω από κάθε σύνολο αξιών. Αυστηρά μιλώντας, για τον Όσιμα δεν υπάρχει κανένας ωφελιμιστικός ή άλλος λειτουργισμός στον οποίο θα μπορούσαν να ανάγονται οι κοινωνικές διεργασίες. Η περιγραφική ακρίβεια, γι’ αυτόν, απαιτεί να θέσουμε ότι οι κοινωνίες δεν είναι λειτουργικοί μηχανισμοί.

Για τον Όσιμα, τα φαινόμενα της συλλογικότητας ενέχουν έναν καίριο πειραματικό χαρακτήρα ως προς την επιτέλεσή τους και δεν αντιπροσωπεύουν καμιά κανονιστικότητα. Στην παράβαση, λοιπόν, που επικαλείται ο Όσιμα δεν βρίσκεται καμιά αντιπαράθεση Νόμου-Επιθυμίας και ας φαίνεται ότι αυτή είναι μια κύρια θεματική του. Το ζήτημα είναι μάλλον τοπολογικό. Έχουμε μια εντοπισμένη παραβατικότητα απέναντι σε μεγαλύτερες μορφές συλλογικότητες, που καταλαμβάνουν λιγότερο ή περισσότερο χώρο. Η εξατομικευμένη παράβαση, λοιπόν, αναπαράγει το κλασικό σχήμα της κινηματογραφικής καταγραφής. Ένα προσδιορισμένο σημείο, όπως ο ήρωας της αφήγησης, όπως ο κινηματογραφικός φακός, καταδεικνύει τον χαρακτήρα μεγαλύτερων χώρων και επιφανειών.

Στη συγκεκριμένη ταινία, ο ήρωας, δια της παράβασής του, επιτρέπει την περιήγηση σε άλλους χώρους περιπτωσιακών εκφράσεων, δράσεων και σχέσεων. Τίποτε δεν είναι σταθερό, όλα είναι ρευστά. Δεν υπάρχει κάποιο ρήμα που να αποδίδει χαρακτηρισμούς σε άτομα. Υπάρχουν εικόνες ροής σχέσεων, δράσεων, συγκρούσεων, αποφάσεων και άλλων παρόμοιων. Με αυτόν τον τρόπο, ο Όσιμα υπακούει σε ένα γενικότερο πρόταγμα της νεωτερικής αισθητικής, είναι επομένως ξεκάθαρα ένας νεωτερικός σκηνοθέτης. Είναι, ακόμη, ένας στρατηγικός διανοητής σχετικά με τους τρόπους αντίληψης της περιρρέουσας κατάστασης των πραγμάτων και της θέσης του φιλμ μέσα σε αυτήν.

Γιώργος Αραμπατζής

Ο Γιώργος Αραμπατζής είναι Καθηγητής στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και ΣΕΠ (ΕΑΠ). Ασχολείται με την εικονολογία και έχει δημοσιεύσει βιβλία και άρθρα για τον κινηματογράφο.