Ανάλυση: Ο Fredric Jameson για την «Τριλογία της Παράνοιας»

Στο MOVE IT εξετάζουμε ταινίες του πρόσφατου (ή όχι και τόσο) παρελθόντος, υπό ένα διαφορετικό οπτικό πρίσμα και αποκρυπτογραφούμε την εικονολογία του φιλμ.  Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Γιώργος Αραμπατζής, περνάει από το μικροσκόπιό του αυτή την φορά την "Τριλογία της παράνοιας" (Klute / The Parallax View  /  All the President's men) που σκηνοθέτησε ο Άλαν Πάκουλα στα 70s

Το κλίμα των πολιτικών δολοφονιών τη δεκαετία του 1960 στις ΗΠΑ, αρχής γενομένης από αυτή του προέδρου Τζων Φιτζέραλντ Κέννεντυ, τον Νοέμβριο του 1963 στο Ντάλλας του Τέξας, μετέφερε ένα μεγάλο μέρος του ηθικού δέοντος από την πολιτική στην τέχνη, επομένως και στην κινηματογραφία. Παλαιότερες ταινίες που εστίαζαν στο στοιχείο της ενίσχυσης της κοινωνικής αυτό-συνειδησίας όπως το περίφημο Τρένο θα σφυρίξει τρεις φορές (High Noon, 1952), θεωρήθηκαν πλέον ντεμοντέ και αναζητήθηκε, με ένα νέο δυναμισμό, το καθαρά εθνικώς ηθικό (το αμερικάνικο ηθικό) μέσα από μια επιχείρηση απόλυτης αναγωγής σε αυτό. Ο κινηματογράφος θα έπρεπε, μπροστά στις νέες επείγουσες συνθήκες, να ασχοληθεί με ζητήματα όπως ο πραγματικός χαρακτήρας της εθνικής (αμερικάνικης) κουλτούρας, η εθνική ενοχή, οι τεχνολογίες της επιτήρησης και της εξόντωσης. Σε αυτό το κλίμα ανταποκρίθηκε ο αμερικανός σκηνοθέτης Άλαν Τζ. Πάκουλα  (1928-1998) με την περίφημη «Τριλογία του της Παράνοιας».

Klute

Η εν λόγω Τριλογία αποτελείται από τις ταινίες «Klute» (1971), «The Parallax View» (= ελλην. τίτλος «Υπόθεση Πάραλαξ», 1974) και «Όλοι οι Άνθρωποι του Προέδρου» (1976). Η πρώτη αποτελεί μια διάνοιξη στο είδος του νέο-νουάρ, αφηγούμενη τη σύμπραξη του επαρχιώτη αστυνομικού Klute (Ντόναλντ Σάδερλαντ) και μιας ηθοποιού-πόρνης (Τζαίην Φόντα) στο πλαίσιο μιας κοινωνικής σήψης που δεν είναι διόλου αυτή της ηρωίδας και που ο πρώτος καλείται να αντιμετωπίσει. Η δεύτερη ταινία της τριλογίας δείχνει πως ένας δημοσιογράφος (Ουώρεν Μπήτυ), που αναλαμβάνει να διαλευκάνει ένα μηχανισμό δημιουργίας δολοφόνων με ψυχολογικά μέσα και με στόχο την εξόντωση πολιτικών αντιπάλων, καταλήγει να αξιοποιηθεί από το μηχανισμό και να γίνει θύμα του. Η τρίτη ταινία στη σειρά είναι μια δραματοποίηση της πραγματικής έρευνας των δημοσιογράφων της εφημερίδας Washington Post, Bob Woodward (Ρόμπερτ Ρέντφορντ) και Carl Bernstein (Ντάστιν Χόφμαν), που αποκάλυψαν το σκάνδαλο Ουώτεργκαιητ το οποίο οδήγησε στην εσπευσμένη παραίτηση του Προέδρου των ΗΠΑ Ρίτσαρντ Νίξον.

Ο αμερικάνος φιλόσοφος και θεωρητικός της κουλτούρας Fredric Jameson (γενν. 1934), ένας από τους βασικούς εισηγητές της έρευνας της μετα-νεωτερικότητας στις ΗΠΑ, μαζί με τον γάλλο Ζαν-Φρανσουά Λυοτάρ και τον πρόωρα χαμένο κοινωνιολόγο και κοινωνικό στοχαστή C. Wright Mills, ασχολήθηκε και με την ανάλυση της Τριλογίας, την οποία εντάσσει στην κυριάρχηση του αμερικάνικου φαντασιακού από μια εμμονή. Το τελευταίο αυτό στοιχείο γίνεται φανερό μόλις αναρωτηθεί κανείς τι σχέση μπορεί να έχει το κινηματογραφικό μελόδραμα στο οποίο ανήκουν οι ταινίες της Τριλογίας με το αληθινό πολιτικό πρόβλημα της βίας. Μάλλον θα όφειλε κανείς να ομιλεί για την κινηματογραφική εκμετάλλευση του τρόπου με τον οποίο η αμερικάνικη τηλεόραση καθήλωσε το κοινό της μπροστά στην αναμετάδοση σε direct των δολοφονιών και των συμβάντων και των συζητήσεων των σχετικών με αυτές. Το τεράστιο αυτό τηλεοπτικό κοινό μπορούσε να αξιοποιηθεί μαζικά από ταινίες αντίστοιχης θεματολογίας.

Άλαν Πάκουλα - Τζέιν Φόντα

Το ειδικότερο πρόβλημα της Τριλογίας είναι αυτό του περάσματος από το ειδικό στοιχείο της κάθε περίπτωσης βίας στη γενική σφαίρα της ανάλυσης. Ο όμορφος, νέος, προοδευτικός και αδιάφθορος ντετέκτιβ Klute της πρώτης ταινίας (που δεν είναι μια καθεαυτό πολιτική ταινία) θα μπορούσε να χρησιμεύσει ως η μεταφορά του δολοφονημένου Προέδρου Κέννεντυ που συνδύαζε αυτά ακριβώς τα στοιχεία, έτσι ώστε να επιτρέπεται, στο φαντασιακό επίπεδο, η επιβίωση του ινδάλματος. Αντίθετα, στην τελευταία ταινία, ο Νίξον είναι αόρατος και έχει, θα λέγαμε, την ίδια αξία με το «μυστικό όπλο» (που κανείς δεν ξέρει ακριβώς τι είναι) στα θρίλερ κατασκοπίας.

Η δεύτερη ταινία είναι η σημαντικότερη της Τριλογίας για τον Jameson και μάλλον έχει δίκιο. Εδώ, η πολιτική βία συνδυάζεται ξεκάθαρα με μια συνωμοσία μεγάλης εμβέλειας που είναι προικισμένη με ψυχολογική εξειδίκευση και μεθόδους χειραγώγησης της προσωπικότητας. Ο ήρωας ανήκει, όπως και ο Klute, στην επικράτεια του αμερικάνικου φαντασιακού, άνθρωπος φιλελεύθερος και έντιμος, που μάχεται ενάντια σε μια απάνθρωπη, γραφειοκρατική οργάνωση (σαν τον μοναχικό ήρωα του γουέστερν). Δεν είναι ο προσωπικός ηρωισμός αλλά αυτό το πολιτιστικό χαρακτηριστικό, που ενσαρκώνεται στην ταινία, μια αναβίωση επομένως της αμερικάνικης κινηματογραφικής μυθολογίας. Η αποτυχία του ήρωα, εδώ, αποκτά μια επιστημολογική σημασία, μέσα από την άρνηση ακριβώς της ηρωικής θετικότητας του. Αυτό που απομένει στο τέλος της διερεύνησης της διαφθοράς είναι η μισανθρωπία που, οπωσδήποτε, πραγματώνει την αέναη μοναχική πλευρά του αμερικάνου φιλμικού ήρωα. Στη συνωμοσία που εκτυλίσσεται, ο ζητητής της αλήθειας αποβαίνει θύμα. Τα μέλη της συνωμοσίας έχουν την εμφάνιση εταιρικών στελεχών, σύμφωνα με τον ιδεασμό πολλών Αμερικάνων περί κρυφών εξουσιαστών, men in black, που επιβουλεύονται τον έντιμο, εργατικό κάτοικο της αμερικάνικης ενδοχώρας.  Σε αυτό το πολιτικό whodunit, γίνεται επίκληση του Ρότζερ Ακρόυντ της Αγκάθα Κρίστι: ο ερευνητής είναι και δολοφόνος. Η υποψία κατακλύζει την αντίληψη της πραγματικότητας με τρόπο που επαληθεύει τις κοινές ανησυχίες για την εξουσία. Η εικόνα της πολιτικής εννοιολόγησης είναι αυτή ενός συναισθηματισμού των εννοιών.

Φρέντρικ Τζέιμσον

Ο τρόπος που εννοείται το επίκαιρο στην Τριλογία είναι έκδηλος σε ένα πλάνο από την ταινία «Όλοι οι άνθρωποι του Προέδρου»: οι δυο δημοσιογράφοι μελετούν κάποια έγγραφα στη βιβλιοθήκη του Κογκρέσσου. Η κάμερα τους κινηματογραφεί από πάνω, απολύτως κάθετα. Σιγά-σιγά, ο φακός ανοίγει ώστε οι δυο φιγούρες να μην είναι παρά μόνο δυο τελείες στον μεγάλο χώρο της βιβλιοθήκης. Ο τρόπος της κινηματογράφησης στο μετωνυμικό επίπεδο σημαίνει την διεύρυνση της έρευνας. Σε ένα πιο μεταφορικό επίπεδο, ωστόσο, σημαίνει τον εγκιβωτισμό της αφήγησης στη θεσμική άρθρωση της γνώσης και της εξουσίας. Η διεύρυνση της δημοσιογραφικής έρευνας, έτσι, δεν είναι παρά η μικρογραφία της επικαιρότητας της ισχύος.  

Γιώργος Αραμπατζής

Ο Γιώργος Αραμπατζής είναι Αναπληρωτής Καθηγητής στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και ΣΕΠ (ΕΑΠ). Ασχολείται με την εικονολογία και έχει δημοσιεύσει βιβλία και άρθρα για τον κινηματογράφο.