Ανάλυση - «Η χρυσή νυχτερίδα»: Αρχαιοφουτουρισμός

Στο MOVE IT εξετάζουμε ταινίες του πρόσφατου (ή όχι και τόσο) παρελθόντος, υπό ένα διαφορετικό οπτικό πρίσμα και αποκρυπτογραφούμε την εικονολογία του φιλμ.  Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Γιώργος Αραμπατζής, περνάει από το μικροσκόπιό του αυτή την φορά, τη "Χρυσή Νυχτερίδα" του Χατζίμι Σάτο.

ΣΧΕΤΙΚΑAνάλυση - A Ghost Story: τι είναι μια οπτική ιδέα

Η «Χρυσή νυχτερίδα» είναι μια ιαπωνική ταινία φαντασίας του 1966 σε σκηνοθεσία του Χατζίμι Σάτο στην οποία πρωταγωνιστεί ο ομώνυμος του τίτλου υπερήρωας. Ο συγκεκριμένος χαρακτήρας θεωρείται και ως ο παλαιότερος υπερήρωας του κόσμου των κόμικς, καθώς εμφανίσθηκε στην Ιαπωνία το έτος 1930, πριν από τους αντίστοιχους χαρακτήρες στις ΗΠΑ που παρουσιάσθηκαν αργότερα, στα τέλη της ίδιας δεκαετίας. Η «Χρυσή νυχτερίδα», πέρα από τα κόμικς, υπήρξε στην Ιαπωνία ήρωας τηλεοπτικών σειρών, κινουμένων σχεδίων και άλλων μέσων δημοσιοποίησης. Ο κινηματογράφος ήταν ένα τέτοιο μέσο με χαρακτηριστικότερο δείγμα το φιλμ του 1966 που προαναφέρθηκε. Η Χρυσή νυχτερίδα είναι ένας υπερήρωας που αναβιώνει από το παρελθόν για να υπερασπιστεί τη Γη από τον κυρίαρχο του διαστήματος Νάζο ο οποίος επιθυμεί να την καταστρέψει. Οι συνηθισμένοι ρητορικοί τόποι της φαντασίας και της επιστημονικής φαντασίας συναντιούνται και εδώ: όπλα με ακτίνες λέιζερ, αναδιπλασιασμός των χαρακτήρων, μεταμφιέσεις, αστρικά οχήματα, τερατώδεις εξωγήινοι και άλλα παρόμοια.

Το ερώτημα είναι, πώς μπορούμε να αντιμετωπίσουμε σήμερα τέτοιες παραγωγές που μοιάζουν ξεπερασμένες και αφελείς (και όμως ελκύουν ένα πολύ μεγάλο κοινό που αρέσκεται στα παράλληλα σύμπαντα της μυθολογίας των κόμικς). Πέρα από την περιέργεια του αντικέρ και τη μανία του συλλέκτη, τέτοια έργα θέτουν ένα πραγματικό πρόβλημα: πώς να προσεγγίσουμε τέτοια σύμπαντα που αναφέρονται στο μέλλον κι εξακολουθούν να το κάνουν αν και, ολοφάνερα, συνιστούν ξεπερασμένες εκφράσεις, να κάνουμε μια αρχαιολογία δηλαδή της μελλοντολογίας (ή αρχαιοφουρτουρισμός); Το ερώτημα αφορά στην αντίληψή μας του χρόνου, όχι από την πλευρά μιας θεωρησιακής φιλοσοφίας, αλλά μέσα από το ίδιο το γεγονός της επικαιρότητας ή του δυναμισμού του χρόνου.

Στο σημείο αυτό των ερευνών της αισθητικής του κινηματογράφου εμφανίζεται το πρόβλημα της διάκρισης μεταξύ της εικονογραφίας και της εικονολογίας. ΟΙ εικονογραφικές ιδιότητες ενός εκφραστικού έργου μπορούν πράγματι να περιγραφούν ή να αναλυθούν από κλάδους σαν την ιστορία της τέχνης. Η «Χρυσή νυχτερίδα» έχει εμφανή στοιχεία ποπ αρτ και αυτά μπορούν και πρέπει να επισημανθούν. Όμως η βαθύτερη λογικότητα των εικόνων, οι εικονολογικές διαστάσεις του φιλμ, αναφέρονται σε προβλήματα όπως εκείνα μιας πολιτισμικής γεωγραφίας.  Δεν είναι τυχαίο ότι το έργο αυτό προέρχεται από τον ιαπωνικό κινηματογράφο. Η σχέση μητρόπολης-περιφέρειας, οι διαδικασίες ενσωμάτωσης ενός πολιτισμικού χώρου, η ηγεμονία και η επέκταση των πολιτισμών, η εξουσία και η συμβολική και άλλη διαχείριση του χώρου παίζουν, έτσι, κεντρικό ρόλο.

Το ενδιαφέρον ως προς την Ιαπωνική κινηματογραφική παραγωγή είναι η ανάδειξη σε πολλαπλά έργα, διάφορης ποιότητας και αξίας, του τερατώδους στοιχείου. Η προβολή του τερατώδους στον χώρο αυτή εξακολουθεί να υπάρχει και σήμερα στον ιαπωνικό κινηματογράφο και τηλεόραση, στις σειρές manga για παράδειγμα. Φυσικά το τερατώδες ανήκει στην αισθητική παράδοση της χώρας του Ανατέλλοντος Ηλίου αλλά μπορούμε να διακρίνουμε και ιστορικούς λόγους που αυτό δεν υπολείπεται σε δυναμισμό και κατά τη σύγχρονη εποχή. Πέρα από τις πηγές του τερατώδους, ο τρόπος διάδρασής του είναι ο πιο ενδιαφέρων για όποιον νοιάζεται  από τη θέση του θεατή για κάτι παραπάνω από την κατανάλωση ταινιών. Συνιστά αυτός ένα μέρος μιας αρχαιολογίας της γνώσης.

Γιώργος Αραμπατζής

Ο Γιώργος Αραμπατζής είναι Καθηγητής στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και ΣΕΠ (ΕΑΠ). Ασχολείται με την εικονολογία και έχει δημοσιεύσει βιβλία και άρθρα για τον κινηματογράφο.