Ανάλυση: H κινηματογραφική αναπαράσταση και o Αλαίν Μπαντιού

Στο MOVE IT εξετάζουμε ταινίες του πρόσφατου (ή όχι και τόσο) παρελθόντος, υπό ένα διαφορετικό οπτικό πρίσμα και αποκρυπτογραφούμε την εικονολογία του φιλμ.  Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Γιώργος Αραμπατζής, περνάει από το μικροσκόπιό του αυτή την φορά την σύνδεση του Γάλλου φιλόσοφου Αλαίν Μπαντιού με την κινηματογραφική γλώσσα του "σινεμά του δημιουργού".

ΣΧΕΤΙΚΑΑνάλυση: Πατέρας και γιος στην Λάμψη του Κιούμπρικ

Ο Αλαίν Μπαντιού, γάλλος φιλόσοφος (γενν. 1937), στο πλούσιο έργο του, έχει βρει ευκαιρίες να γράψει για τον κινηματογράφο, να δώσει διαλέξεις για τον κινηματογράφο, να λάβει μέρος σε ταινίες (στο Film Socialisme του Ζαν-Λυκ Γκοντάρ, 2010), ακόμη και να οραματισθεί τη δημιουργία ταινιών (όπως μια χολλυγουντιανή ταινία για τη ζωή του Πλάτωνα με πρωταγωνιστή τον Μπραντ Πιτ). Με τον τρόπο αυτό εντάσσεται σε μια σειρά γάλλων στοχαστών που ενδιαφέρθηκαν, περισσότερο ή λιγότερο κεντρικά, για την έβδομη τέχνη, με προεξάρχον παράδειγμα το δίτομο έργο του Ζιλ Ντελέζ (1925-1995) για τον κινηματογράφο (και στα ελληνικά, σε μτφρ. Μιχ. Μάτσα, εκδ. Νήσος, 2009-2010).

Εδώ δεν θα μας απασχολήσουν τα γραπτά του Μπαντιού για το σινεμά αλλά ένα κείμενό του που αφορά στην αναπαράσταση (ειδικότερα την πολιτική αναπαράσταση) και είναι το Εισαγωγικό (σημείωμα) στο έργο του "Η πολιτική και η λογική του συμβάντος", που ο πρωτότυπος τίτλος (Peut-on penser la politique?) καταλαμβάνει εδώ τη θέση του υπότιτλου "Μπορούμε να στοχαστούμε την πολιτική;" (γαλλική πρώτη έκδοση 1985, ελληνική έκδοση σε μτφρ. Δ. Βεργέτη, Τ. Μπετζέλου, Πατάκης, 2008, 2η έκδ. 2018). Στο Εισαγωγικό αυτό σημείωμα (χρονολογημένο από τον Αύγουστο του 1984), ο Μπαντιού μιλά για μια κρίση της αναπαράστασης (αντιπροσώπευσης) μέσα από την εικόνα μιας "εγκαταλελειμμένης σκηνής".  Η τελευταία δυνατή αναπαράσταση, λέει ο Μπαντιού, πριν από την εν λόγω κρίση, γινόταν με όρους ελευθερίας ή δομής, δηλαδή (υποκειμενικής) δέσμευσης ή (γενικής) αιτιοκρατίας. Ωστόσο η "καταστροφή" είναι πολύ παλαιότερη και αφορά σε δυο ιδρυτικές στιγμές της αναπαράστασης, δηλαδή την κοινότητα (ή τον κοινωνικό δεσμό) και την μυθοπλασία.  Κεντρικό όνομα στην αντίληψη αυτής της διαδικασίας είναι ο γάλλος ποιητής Στεφάν Μαλλαρμέ (1842-1898), τον οποίο ο Μπαντιού εξισώνει, παραδόξως, σε σπουδαιότητα πολιτικού στοχασμού με τον Ζαν-Ζακ Ρουσσώ. Ο Μαλλαρμέ, ειδικότερα, προσδιόρισε την μυθοπλασία (ιδρυτική στιγμή της αναπαράστασης) ως το μέτρο διακυβέρνησης των κοινωνικών σχέσεων (που αποτελούν μια δεύτερη ιδρυτική στιγμή). Ο εξορθολογισμός, συνεχίζει ο Μπαντιού, δεν είναι παρά μια φιλοσοφική μυθοπλασία, με τη μορφή θεωρίας, για ό,τι δεν είναι, στην πραγματικότητα, τίποτε άλλο παρά συνάντηση και συντυχία. Αυτό που προτείνει ο Μπαντιού ως αντίδοτο στην μυθοπλαστική καθήλωση (που χαρακτηρίζει εξ άλλου, με συντριπτικό τρόπο, τον σύγχρονό μας κινηματογράφο) είναι μια στρατηγική του συμβάντος. Ούτε ένας προστατευτισμός του κοινωνικού δεσμού ούτε η καθαρολογία περί μιας (δίκαιης) εκπροσώπησης είναι ικανά μέτρα για να υπερβούμε την κρίση της αναπαράστασης. Η στρατηγική αντίληψη του συμβάντος απαιτεί το στοιχείο της απόφασης και την τόλμη που αναγκαστικά το συνοδεύει, ενώ η απροσδιοριστία των δυο αυτών παραγόντων, του συμβάντος και της απόφασης, καταδεικνύει ότι το πραγματικό βάθος της αναπαράστασης δεν ούτε ο δεσμός ούτε η αντιπροσώπευση αλλά ακριβώς το μη-αναπαραστήσιμο. Με άλλα λόγια, η αναπαράσταση δεν είναι ποτέ κάτι αυτονόητο, μέρος της φυσικής μας αντίληψης μόνο.

Θα μπορούσαμε να εντοπίσουμε κινηματογραφικά την ανωτέρω περιγραφή με ένα παράδειγμα. Το παράδειγμα είναι εκείνο της ταινίας του γάλλου σκηνοθέτη της νουβέλ βαγκ Ερίκ Ρομέρ "Η πράσινη ακτίνα", του 1986, που είναι, άρα, πολύ κοντά χρονολογικά στο βιβλίο του Μπαντιού.  Η ταινία αφηγείται τις καλοκαιρινές περιπέτειες της Ντελφίν που την αφήνει ξαφνικά ο φίλος της στις αρχές των διακοπών. Η νέα γυναίκα δυστυχεί να συνοδεύει τα ζευγάρια των φίλων της και δεν είναι διόλου επιρρεπής σε τυχάρπαστους δεσμούς. Η δυσανεξία της συνοδεύεται από έναν υπόκωφο θυμό για την μοναξιά της σύγχρονης γυναίκας. Στην πόλη Μπιαρρίτζ που καταλήγει, στην διάρκεια των καλοκαιρινών περιπλανήσεών της, ακούει για το μυθιστόρημα του Ιούλιου Βερν "Η πράσινη ακτίνα" (1882): όταν ο ήλιος δύει μετατρέπεται στιγμιαία σε ένα πράσινο μικρό δίσκο και τότε, οι σκέψεις και τα αισθήματα των ανθρώπων είναι ανοικτά και κοινωνήσιμα μεταξύ τους. Στον σιδηροδρομικό σταθμό του Μπιαρρίτζ συναντά έναν νέο άνδρα με τον οποίο πηγαίνουν στην παραλία και αντικρύζουν πράγματι, μαζί, το ξαφνικό και στιγμιαίο φαινόμενο της πράσινης ακτίνας.

Ο Ρομέρ επέμενε ότι η πράσινη ακτίνα που βλέπει το ζευγάρι στο τέλος της ταινίας πρέπει να είναι το πραγματικό φυσικό φαινόμενο και όχι κάποιο ειδικό κινηματογραφικό εφφέ. Διάφορα συνεργεία κινηματογραφούσαν ηλιοβασιλέματα σε μέρη του κόσμου όπου το φαινόμενο είναι πιο συχνό και, τελικά, στις Κανάριες νήσους, ένα από αυτά κατόρθωσε να αποτυπώσει τον μακρινό κόκκινο ήλιο που, για μια φευγαλέα στιγμή, έγινε πράσινος. Η εμμονή του Ρομέρ ενέχει όλα τα στοιχεία μιας αναπαράστασης μετά την κρίση για τα οποία μίλησε ο Μπαντιού: συνάντηση και συντυχία, απόφαση και συμβάν. Η απόφαση του Ρομέρ είχε ένα υπερβολικό κόστος για μια μικρή, ευρωπαϊκή ταινία και θα μπορούσε να μην είχε φέρει κανένα αποτέλεσμα. Όμως, τέτοια είναι και η κατεύθυνση της ευρωπαϊκής, κινηματογραφικής πρωτοπορείας μετά τον Ροσσελίνι: ο σκηνοθέτης/δημιουργός βάζει την κάμερα να κινηματογραφεί και αν είναι επίμονος, η πραγματικότητα θα αποκαλυφθεί στο φιλμ. Στο επίπεδο της κινηματογραφικής θεωρίας, αυτή η στάση πηγάζει από τον Αντρέ Μπαζέν (1918-1958), που πάντοτε πριμοδοτούσε τη συνεχή λήψη (πλαν σεκάνς) σε βάρος του μοντάζ. Ο Μπαζέν όπως και ο Μπαντιού, σε διαφορετικά πλαίσια σημασίας, διατηρούν μια μη-καθαρολογική (impure) αντίληψη για την αναπαράσταση.

Ειρωνικά, για το πεπρωμένο του σινεμά, η πράσινη ακτίνα του φιλμ είναι ορατή στις κινηματογραφικές προβολές της ταινίας αλλά όταν προβάλλεται στην τηλεόραση, η χρωματική αλλαγή δεν αποτυπώνεται στην ψηφιακή οθόνη.

Γιώργος Αραμπατζής

Ο Γιώργος Αραμπατζής είναι Αναπληρωτής Καθηγητής στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ασχολείται με την εικονολογία και έχει δημοσιεύσει βιβλία και άρθρα για τον κινηματογράφο.