Αφιέρωμα: Το σινεμά του παραλόγου

Το Παράλογο είναι ένα στοιχείο που συχνά συναντάται στην τέχνη, είτε πρόκειται για εικαστικές τέχνες, είτε για λογοτεχνία είτε για κινηματογράφο. Περισσότερο από όλα όμως συνδέθηκε με το θέατρο μιας και δημιουργήθηκε ολόκληρη τάση που έμεινε γνωστή ως Θέατρο του Παραλόγου (Le Theatre de l' Absurde). Ο όρος δημιουργήθηκε από τον κριτικό Μάρτιν Έσλιν το 1962 για μια σειρά κυρίως ευρωπαίων συγγραφέων των δεκαετιών 1940, 1950 και 1960, ανάμεσα στους οποίους συναντάμε τους Ευγένιο Ιονέσκο, Σάμιουελ Μπέκετ και Ζαν Ζενέ. Η επιρροή του Έσλιν ως προς τον όρο είναι ο Άλμπερ Καμύ και ο Μύθος του Σισύφου. Το παράλογο έγκειται στην συνειδητοποίηση ότι η ζωή δεν έχει νόημα και έτσι και οι πράξεις ξεφεύγουν από τους κανόνες της ορθολογικής δομής. Άλλωστε, επιρροή στην τέχνη του Παραλόγου μπορεί να θεωρηθεί ο Ντανταϊσμός, ένα κίνημα άναρχο και ριζοσπαστικό τόσο στην ποίηση όσο και στις εικαστικές τέχνες. Βασικά στοιχεία της τάσης αυτής είναι η σάτιρα, το μαύρο χιούμορ, η ειρωνεία, η απουσία εμφανούς σχέσης ανάμεσα σε γεγονότα και αίτιο-αιτιατό και φυσικά η ευρύτερη ιδέα απουσίας νοήματος πίσω από αυτό που αποκαλούμε ζωή, ή η συνειδητοποίηση ότι ο άνθρωπος αδυνατεί να κατανοήσει κάτι περισσότερο από αυτό. Μάλιστα ο Καμύ είχε μιλήσει για τους τρεις τρόπους που ένας άνθρωπος μπορεί να αντιδράσει στην ιδέα του Παραλόγου: 1. αυτοκτονία (αποφεύγεις την ύπαρξη ώστε να γλιτώσεις από το Παράλογο), 2. θρησκευτικές/μεταφυσικές δοξασίες, όπως πίστη στον θεό (που για τον Καμύ ισοδυναμεί με φιλοσοφική αυτοκτονία) και 3. αποδοχή του Παραλόγου (που ισοδυναμεί με απόλυτη ελευθερία). Παραλογισμός φιλοσοφικά μιλώντας δεν είναι η απουσία λογικής αλλά η ιδέα πως το σύμπαν εγγενώς δεν έχει νόημα ή αν έχει είναι αδύνατο να το εντοπίσει το ανθρώπινο μυαλό ενώ από την άλλη το ανθρώπινο μυαλό αδυνατεί να το βρει, και έτσι ο παραλογισμός προκύπτει από αυτή την αντίφαση. Παράλογη λοιπόν είναι η πρόσπάθεια του ανθρώπου.

ΣΧΕΤΙΚΑΑφιέρωμα: Σινεμά και τένις

Η ιδέα του Παραλόγου εντοπίζεται και στην τέχνη του κινηματογράφου και έτσι θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για το Σινεμά του Παραλόγου που μπορεί κανείς να βρει διάφορα δείγματά του σε όλη την πορεία της 7ης τέχνης. Με αφορμή την νέα ταινία του Γιώργου Λάνθιμου, που προβλήθηκε στις Κάννες και βγαίνει στις ελληνικές αίθουσες, ας δούμε και μερικές ακόμα ταινίες.

The Exterminating Angel (1962)

Ο Luis Bunuel είναι από τους σημαντικότερους σουρεαλιστικές σκηνοθέτες, φίλος και εχθρός του Salvador Dali. Το παράλογο ωστόσο παίζει κυρίαρχο ρόλο στις ταινίες του, καθώς μέσω του μαύρου και καυστικού χιούμορ, της σάτιρας και της αποδόμησης, επιχειρεί μια ανατίναξη των θεμελίων της αστικής τάξης, του καπιταλισμού και του καθολικισμού. Στην πόλη του Μεξικό μια παρέα μεγαλοαστών βρίσκονται για δείπνο σε ένα σπίτι, μόνο που δεν θα μπορέσουν να φύγουν από εκεί καθώς κάτι τους εμποδίζει να ανοίξουν την πόρτα. Όλη η αστική υποκρισία τίθεται επί τάπητος, με τους χαρακτήρες να βρίσκονται αντιμέτωπη με το κενό και την ρηχότητα αυτού που είναι.

The Virgin Spring (1960)-The Winter Light (1963)

Ο σουηδός σκηνοθέτης Ingmar Bergman είναι ένας μέγας δημιουργός ενός υπαρξιστικού κινηματογράφου που στοχάζεται πάνω στην ζωή και τον θάνατο, την πίστη και την αθεΐα, αλλά και τις ανθρώπινες σχέσεις. Θα μπορούσε όμως να βρει κανείς και ιδέες του Παραλόγου, σε ταινίες του όπως το Virgin Spring και το Winter Light, ταινίες που αμφισβητούν το θείο, το μεταφυσικό, το νόημα της ζωής και καταφεύγουν στα άκρα. Συχνά στον Bergman βλέπουμε με βάση την θεωρία του Καμί, είτε να καταφεύγουν στην θρησκεία για να μπορέσουν να κατανοήσουν τον παραλογισμό του κόσμου και έτσι να βρουν σημασία στην ύπαρξή τους, είτε να αποδέχονται και εν τέλει να αγκαλιάζουν το μάταιο και το ασήμαντο.

Dr. Strangelove (1964)

Μια από τις καλύτερες δουλειές του Stanley Kubrick, ενός σκηνοθέτη που έχει περάσει από πολλά διαφορετικά είδη ταινιών και σκηνοθετικά στιλ, προσαρμόζοντάς τα στον δικό του κόσμο. Πέρασε λοιπόν και από την κωμωδία παραλόγου με το Dr Strangelove or: How I Learned to Stop Worrying and Love the Bomb με τον Peter Sellers να υποδύεται τρεις διαφορετικούς ρόλους σε μια ψυχροπολεμική κωμωδία διαμάχης ανάμεσα στις ΗΠΑ και την Σοβιετική Ένωση. Πρόκειται για μια σάτιρα του Ψυχρού Πολέμου αλλά και των ταινιών γύρω από αυτό, μέσα από ένα ειρωνικό και καμμένο -για τα δεδομένα της εποχής-χιούμορ που την κάνει αγαπητή ακόμα και σήμερα. Η ατάκα "Κύριοι, δεν μπορείτε να μαλώνετε εδώ. Είναι το δωμάτιο πολέμου" έχει μείνει διαχρονική.

Eraserhead (1977)

Η πρώτη ταινία του σουρεαλιστική σκηνοθέτη David Lynch είναι το εφιαλτικό Eraserhead, μια ταινία του παραλόγου, όπως βέβαια λίγο πολύ όλες οι ταινίες του αμερικανού δημιουργού, τις οποίες ο ίδιος αρνείται να εξηγεί εντείνοντας το μυστήριό τους. Ένας εργάτης έχει μια σύντροφο η οποία μένει έγκυος. Μέχρι εδώ καλά. Εκείνη όμως θα γεννήσει ένα δύσμορφο παιδί που θα αναλάβει να μεγαλώσει εκείνος όταν η μητέρα της κοπέλας του ανακοινώνει πως είναι έγκυος και εκείνος θα βλέπει ένα σωρό οράματα και εφιάλτες με σπερματοζωάρια, το παιδί και άλλα περίεργα προσπαθώντας να βρει άκρη. Τρόμος και παράλογο είναι οι δύο βασικές αρχές μιας ταινίας που έδειχνε μια λαμπρή καριέρα στο σινεμά παραλόγου και σουρεαλισμού, όπως και έγινε.

Life of Brian (1979)

Οι Monty Python σίγουρα υπηρετούν το σινεμά του Παραλόγου μέσω των κωμωδιών τους που όρισαν την μετέπειτα πορεία του είδους. Θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί και άλλη ταινία του, ωστόσο το Life of Brian είναι ενδεικτικό. Μια κωμική, ανίερη εκδοχή της ζωής του Χριστού, από την πλευρά ενός που έζησε την ίδια περίοδο και τον θεώρησαν Μεσσία. Η ζωή και ο θάνατος, η πίστη και η απουσία και φυσικά η ίδια η ελαφρότητα της ζωής καθώς όπως μας λέει και πάνω στον σταυρό τραγουδώντας, η ζωή δεν έχει κανένα νόημα, οπότε "σφύριξε χαρούμενα μπορείς, δες την φωτεινή πλευρά της ζωής".

Zelig (1983)

Μια από τις πιο ιδιαίτερες δημιουργίες του Woody Allen είναι το ασπρόμαυρο ψευδοντοκιμαντερίστικο Zelig για έναν χαμαιλέοντα, έναν άνθρωπο που καταφέρνει και εισχωρεί σε γεγονότα και καταστάσεις, συναντά διάσημους ανθρώπους και προσαρμόζεται σε οτιδήποτε και αν προκύψει με τρόπο που δείχνει σαν να μην έχει προσωπικότητα αλλά όρεξη να ελιχθεί και να επιβιώσει. Το σινεμά του Allen είναι περισσότερο υπαρξιστικό παρά σινεμά του Παραλόγου, ωστόσο και αυτό το στοιχείο συχνά εντάσσεται στις θεματικές του, μιας και η αποδοχή της απουσίας νοήματος και η σκέψη του Καμί είναι πολύ στενά συνδεδεμένη με τον γουντιαλενικό κόσμο.

Brazil (1985)

Το παράλογο δεν υπήρχε μόνο στους Monty Python, αλλά και στην μετέπειτα μοναχική πορεία του Terry Gilliam, ενός εκ της ομάδας. Το Brazil είναι μια από τις σπουδαιότερες στιγμές της δικής του προσωπικής διαδρομής. Ένας αλά Κάφκα νομοταγής υπάλληλος στα κεντρικά γραφεία του υπουργείου πληροφοριών, σε ένα δυστοπικό (ή όχι και τόσο) σύμπαν όπου η γραφειοκρατία κυβερνά τα πάντα, θα εμπλακεί σε μια σκευωρία με τον παραλογισμό να δίνει και να παίρνει σε μια ταινία φαντασίας που δοξάζει την απουσία νοήματος όχι μόνο στην ζωή αλλά και στην ίδια την κρατική υπόσταση και την σχέση μας με την κοινωνία.

Synecdoche, New York (2008)

Δύσκολα κάποιος μπορεί να κατανοήσει απόλυτα την Συνεκδοχή Νέα Υόρκη του οραματιστή Charlie Kaufman, ενός μετρ της υπαρξιστικής μελέτης χαρακτήρων μέσω του πρίσματος του Παραλόγου. Στην πρώτη του σκηνοθετική δουλειά (μέχρι τότε είχε γράψει σενάρια για άλλους σκηνοθέτες, όπως την Αιώνια Λιακάδα ενός Καθαρού Μυαλού ή το Being John Malkovich), βάζει ως πρωταγωνιστή τον φανταστικό Philip Seymour Hoffman στον ρόλο ενός θεατρικού σκηνοθέτη που ετοιμάζει την νέα του δουλειά όπου η όλη αποδόμηση μέσω του σκηνικού και του θεάτρου, συμπαρασύρει τον ίδιο και φανερώνει τα υπαρξιακά του κενά, τις εγγενείς ανησυχίες και φοβίες και φυσικά το χάος μέσα στο οποίο ζει. Το οξύ βλέμμα του Kaufman διαπερνά τα πάντα σε μια ιστορία εσωτερικής αναζήτησης.

Holy Motors (2012)

Ένας από τους πιο ιδιοσυγκρασιακούς σκηνοθέτες είναι ο Leos Carax, ένας ανένταχτος σε είδη δημιουργός. Το Holy Motors είναι μια σουρεαλιστική ταινία φαντασίας που καταφεύγει και στο παράλογο. Ο σταθερός συνεργάτης του, Denis Lavant υποδύεται τον μυστηριώδη Όσκαρ, που είναι ηθοποιός και ντύνεται διάφορους ρόλους και καταστάσεις. Η ταινία δεν βγάζει απόλυτα νόημα ως δομή και έτσι μπερδεύει τον θεατή, είναι όμως μια κινηματογραφική απόλαυση. Η ταινία προτάθηκε για Χρυσό Φοίνικα στις Κάννες.

The Lobster (2015)

Ο Αστακός ήταν η πρώτη αγγλόφωνη δημιουργία του Γιώργου Λάνθιμου, η ταινία με την οποία συστήθηκε περισσότερο στο διεθνές κοινό, με την οποία κέρδισε το βραβείο επιτροπής στις Κάννες και προτάθηκε για Όσκαρ σεναρίου. Μια μαύρη κωμωδία βγαλμένη από την σκοτεινή, δυσοίωνη γραφή του Λάνθιμου και του Φιλίππου, με ένα διεθνές καστ σε ένα κόσμο που η αγάπη δηλώνεται με τον αποστασιοποιημένο και απονευρωμένο τρόπο του πρώιμου Λάνθιμου και ο ρομαντισμός υπονομεύεται στο έπακρο, φανερώνοντας μια αλήθεια σκληρή. Η ταινία σαφώς ασπάζεται τις θεωρίες του Καμί και του Παραλόγου.

Anomalisa (2015)

Ένας ακόμα Charlie Kauffman, αυτή την φορά σε εκδοχή ενήλικου animation, το οποίο στην ουσία είναι ένα ψυχολογικό και υπαρξιακό δράμα. Ένας διάσημος γκουρού αυτοβοήθειας επισκέπτεται μια πόλη για ένα συνέδριο. Εκεί παρότι βλέπει όλους σαν ίδιους, ακούγονται ίδιοι και βυθίζεται στην μελαγχολία του, θα γνωρίσει την Λίσα, μια ανωμαλία στο υπόλοιπο σύμπαν ομοιομορφίας μόνο που και εκεί θα κάνει τις δικές του προβολές. Μέσα στο σουρεάλ σκηνικό και στην απουσία νοήματος γύρω από αυτό, κρύβεται η μοναξιά του ανθρώπου.

Everything Everywhere All at Once (2022)

 Η ταινία που σάρωσε παραδόξως στα Όσκαρ, κερδίζοντας επτά, είναι ένα αλλόκοτο sci-fi με παράλληλα σύμπαντα, όπως στις υπερηρωικές ταινίες, μόνο που αναμειγνύει είδη, παίζει με τις συμβάσεις και παραδίδει κάτι που είτε άρεσε είτε δεν άρεσε, σίγουρα διαφοροποιήθηκε μέσα από το τρελό και παράδοξο χιούμορ του. Το παράλογο εντοπίζεται και εδώ, μιας και παράλογο δεν σημαίνει ότι η ζωή δεν έχει νόημα αλλά ότι και ο άνθρωπος αδυνατεί να την βρει, είναι αδύνατο να φτάσει σε αυτό άρα και άσκοπο να το επιχειρεί.

Kinds of Kindness (2024)

Υπαρξισμός, μηδενισμός και παραλογισμός είναι τρεις φιλοσοφικές θεωρίες με συγγενικά στοιχεία μεταξύ τους. Μπορεί κανείς να τα εντοπίσει στο σινεμά του Γιώργου Λάνθιμου και του Ευθύμη Φιλίππου με κυρίαρχο αυτό του παραλογισμού. Στην τελευταία τους συνεργασίας, Ιστορίες Καλοσύνης, μέσα από τρεις αυτοτελείς ιστορίες εξετάζονται ζητήματα ελέγχους και εξουσίας, υποταγής και ελεύθερης βούλησης μέσα από έναν κόσμο σκληρό και βίαιο που το παράλογο έγκειται ακριβώς στο άσκοπο του ήρωα να βρει κάποιο νόημα σε αυτό καθώς θα αποτύχει και του θεατή να εξηγήσει ορθολογικά τα πάντα.

Περισσότερα σινεφιλικά αφιερώματα μπορείτε να αναζητήσετε σε αυτό το πολύ ενδιαφέρον blog.